Efnahagur og heilbrigði Þorvaldur Gylfason skrifar 26. september 2019 07:00 Reykjavík – Hrun Sovétríkjanna og annarra kommúnistaríkja í Evrópu 1989-1991 vakti bjartar vonir sem hafa sumar rætzt. Sum þessara ríkja, einkum Austur-Þýzkaland, önnur Mið- og Austur-Evrópuríki og Eystrasaltslöndin þrjú, tóku upp lýðræði og markaðsbúskap að hætti Bandaríkjanna og ESB, sigurvegara Kalda stríðsins 1947-1991. Þessi ríki hafa öll tekið miklum framförum. Önnur fv. kommúnistaríki álfunnar fóru aðrar leiðir, einkum Rússland og önnur fv. Sovétríki þar sem lýðræði hefur átt örðugt uppdráttar. Munurinn á hópunum tveim sést glöggt t.d. á Eistlandi og Rússlandi. Kaupmáttur landsframleiðslu á mann í Eistlandi var 11% minni en í Rússlandi 1995 þegar bæði löndin voru að byrja að rétta úr kútnum eftir hrunið, en nú er kaupmáttur framleiðslu á mann í Eistlandi orðinn 21% meiri en í Rússlandi skv. gögnum Alþjóðabankans. Heilbrigðisvísar segja sömu sögu og hagvísarnir. Eistar lifðu að jafnaði tveim árum lengur en Rússar 1960 en nú er munurinn á meðalævi Eista og Rússa kominn upp fyrir fimm ár Eistum í vil. Eistar standa með pálmann í höndunum þótt þeir eigi enga olíu eða aðrar náttúruauðlindir eins og Rússar.Markaðsbúskapur án lýðræðis Þótt kommúnisminn færi halloka í Evrópu hélt hann velli í Kína og Víetnam þar eð bæði löndin hófu gagngerar efnahagsumbætur með markaðsbúskap án lýðræðis að leiðarljósi, Kína 1978 og Víetnam 1979. Kaupmáttur landsframleiðslu á mann í Bandaríkjunum var 25-faldur á við Kína 1990 en nú er hann ekki nema rösklega þrefaldur enda er hagkerfi Kína nú orðið stærra en hagkerfi Bandaríkjanna. Bandaríkjamenn lifðu að jafnaði 26 árum lengur en Kínverjar 1960 en nú er munurinn á meðalævi Bandaríkjamanna og Kínverja kominn niður í tvö ár Kananum í vil, 78,5 ár í Bandaríkjunum á móti 76,5 í Kína. Það skiptir þó einnig máli hvernig lífsgæðunum, þ.m.t. langlífi, er skipt milli manna. Í fátækasta fylki Bandaríkjanna, suðurríkinu Mississippi, lifir fólkið 74,5 ár að jafnaði borið saman við 80 ár í ríkasta fylkinu, Massachusetts, þar sem meðaltekjur heimilanna eru 86.300 dalir á ári á móti 42.800 dölum í Mississippi. Tvisvar sinnum hærri tekjur í Massachusetts haldast í hendur við næstum sex árum lengri meðalævi en í Mississippi. Lengstar eru ævirnar á Havaí, 81,5 ár. Hækkun meðalárstekna heimilanna um 10.000 dali frá einu fylki til annars helzt í hendur við lengingu meðalævinnar um eitt ár. Munurinn á ríkasta fylkinu og hinu fátækasta er tvöfaldur tekjumunur og næstum sex ára munur á meðallanglífi. Meðaltekjur heimilanna í Bandaríkjunum 2018 voru 63.200 dalir, eða 650.000 kr. á mánuði.Mislangar ævir Hvernig er þetta í Kína? Fólkið í mörgum stærstu borgum Kína lifir nú lengur að jafnaði en Bandaríkjamenn og býr við betri heilsu á efri árum. En misskipting meðalævinnar er meiri í Kína. Fólkið í Macau lifir nú lengst, 84,5 ár. Íbúar Sjanghæ og Hong Kong ná 83 ára aldri að jafnaði og íbúar Beijing 82 árum en í Tíbet sem Kínverjar stjórna með harðri hendi er meðalævin aðeins 64 ár. Meðalárstekjur heimilanna í Tíbet eru nú rösklega 7.000 Bandaríkjadalir borið saman við 17.500 til 18.000 dali í Sjanghæ og Beijing. Tekjumunurinn á ríkasta og fátækasta hluta Kína er því rösklega tvöfaldur líkt og í Bandaríkjunum en munurinn á meðallanglífi ríkasta og fátækasta hluta Kína er 20 ár á móti sjö árum í Bandaríkjunum, 16 í Rússlandi og 11 á Indlandi. Minna er vitað um þennan mun í Evrópulöndum enn sem komið er. Hann er þó næstum örugglega mun minni en í Bandaríkjunum að ekki sé talað um Kína, Rússland og Indland.Falskar andstæður Meðaltöl tekna og langlífis segja ekki alla söguna um velferð fólks. Engum dytti í hug að meta verðbréf til fjár með því einu að skoða afraksturinn án þess að taka áhættuna með í reikninginn. Verðbréf eru því ævinlega metin í tveim víddum: afraksturinn er veginn á móti áhættunni. Sama máli kann að gegna um ýmsar hagstærðir og heilbrigðisvísa. Það er ekki nóg að vita að meðaltekjur eins lands séu svo eða svo miklu meiri en í öðru landi ef það fylgir ekki sögunni hvernig tekjurnar skiptast milli manna í löndunum tveim. Mörg okkar kysu heldur að búa í landi með ívið lægri tekjur og jafna skiptingu en í landi með hærri tekjur og meiri misskiptingu, þyrftum við að velja. Nýjar rannsóknir benda til að við þurfum ekki að velja milli slíkra kosta þar eð þokkalegur jöfnuður í skiptingu tekna, eigna og einnig heilbrigðis virðist hlúa að sátt og samlyndi og haldast í hendur við háar meðaltekjur um heiminn. Kenningin um að jöfnuður grafi undan velsæld stillir upp fölskum andstæðum. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Þorvaldur Gylfason Mest lesið Samfélag án Pírata Lenya Rún Taha Karim Skoðun Þarf ég að flytja úr landi? Katrín Sigríður J. Steingrímsdóttir Skoðun Foreldrar, ömmur og afar þessa lands - áskorun til ykkar! Ragnheiður Stephensen Skoðun Bannað að lækna sykursýki II Lukka Pálsdóttir Skoðun Krónan eða evran? Kostir og gallar Hilmar Þór Hilmarsson Skoðun Helvítis fokking fokk!! Er ekki nóg komið? Maríanna H. Helgadóttir Skoðun Borgið lausnargjaldið Ólafur Hauksson Skoðun Þegar Skagamenn glöddu lítið hjarta María Rut Kristinsdóttir Skoðun Flokkur fólksins ræðst gegn hagsmunum eldra fólks og komandi kynslóða Þorsteinn Sæmundsson Skoðun Íslenski fasteignamarkaðurinn: spilavíti þar sem húsið vinnur alltaf Ingvar Þóroddsson Skoðun Skoðun Skoðun Eitt lag enn með Lilju Hópur óperusöngvara skrifar Skoðun Skaðsemi vindtúrbínuvera á íslenska náttúru Anna Sofía Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Evrópudagur sjúkraliða Sandra B. Franks skrifar Skoðun Hver er munurinn á Viðreisn og Samfylkingu? Soffía Svanhvít Árnadóttir skrifar Skoðun Kennarinn sem hvarf Álfhildur Leifsdóttir skrifar Skoðun Hamborgarhryggur - minnst viðeigandi jólamaturinn Óskar H. Valtýsson skrifar Skoðun Annarra manna peningar eru peningar okkar allra Davíð Þór Jónsson skrifar Skoðun Fasismi er að trenda – erum við að sofna á verðinum? Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Ehf-gatið og leiðir til að loka því Matthias Harksen skrifar Skoðun Heilbrigðisvandamál heilbrigðiskerfisins Sigurður Páll Jónsson skrifar Skoðun Heimilislæknir ----- þverfaglegt heilsugæsluteymi! Pétur Heimisson skrifar Skoðun Til friðarsinna á Íslandi Saga Unnsteinsdóttir skrifar Skoðun Að segja satt skiptir máli Þórunn Sveinbjörnsdóttir skrifar Skoðun Jöfnuður í heilbrigðisþjónustu fyrir öll börn – óháð búsetu Sif Huld Albertsdóttir skrifar Skoðun Að drepa eða drepast!? og þar fór það Bakir Anwar Nassar skrifar Skoðun Jane Goodall hvetur íslensk stjórnvöld til að hætta hvalveiðum Jane Goodall skrifar Skoðun Endurnýjun stjórnmálanna Guðjón Sigurbjartsson skrifar Skoðun Árangur og áskoranir í iðnmenntun Arna Arnardóttir,Magnús Hilmar Helgason,Vignir Steinþór Halldórsson skrifar Skoðun Hvar enda skattahækkanir? Bessí Þóra Jónsdóttir skrifar Skoðun Svört orka tekur 2 ár en græn 32 ár Magnús Jóhannesson skrifar Skoðun Ákall um aðgerðir gegn þjóðarmorði í Gaza Eva Dögg Davíðsdóttir skrifar Skoðun Það þarf samfélag til að ala upp barn Ástþór Ólafsson skrifar Skoðun Skömm Reykjavíkurborgar: Hvernig er staðan í leikskólum borgarinnar? Elín Einarsdóttir skrifar Skoðun Á ég að slökkva með fjarstýringunni? Birna Guðný Björnsdóttir skrifar Skoðun Samfélag án Pírata Lenya Rún Taha Karim skrifar Skoðun Burt með biðlista barna…nema þau búi í Reykjavík! Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Það byrjaði sem gola en brátt var komið rok Ásthildur Lóa Þórsdóttir skrifar Skoðun Helvítis fokking fokk!! Er ekki nóg komið? Maríanna H. Helgadóttir skrifar Skoðun Foreldrar, ömmur og afar þessa lands - áskorun til ykkar! Ragnheiður Stephensen skrifar Skoðun Framsókn í forystu fyrir meira og hagkvæmara húsnæði Sigurður Ingi Jóhannsson skrifar Sjá meira
Reykjavík – Hrun Sovétríkjanna og annarra kommúnistaríkja í Evrópu 1989-1991 vakti bjartar vonir sem hafa sumar rætzt. Sum þessara ríkja, einkum Austur-Þýzkaland, önnur Mið- og Austur-Evrópuríki og Eystrasaltslöndin þrjú, tóku upp lýðræði og markaðsbúskap að hætti Bandaríkjanna og ESB, sigurvegara Kalda stríðsins 1947-1991. Þessi ríki hafa öll tekið miklum framförum. Önnur fv. kommúnistaríki álfunnar fóru aðrar leiðir, einkum Rússland og önnur fv. Sovétríki þar sem lýðræði hefur átt örðugt uppdráttar. Munurinn á hópunum tveim sést glöggt t.d. á Eistlandi og Rússlandi. Kaupmáttur landsframleiðslu á mann í Eistlandi var 11% minni en í Rússlandi 1995 þegar bæði löndin voru að byrja að rétta úr kútnum eftir hrunið, en nú er kaupmáttur framleiðslu á mann í Eistlandi orðinn 21% meiri en í Rússlandi skv. gögnum Alþjóðabankans. Heilbrigðisvísar segja sömu sögu og hagvísarnir. Eistar lifðu að jafnaði tveim árum lengur en Rússar 1960 en nú er munurinn á meðalævi Eista og Rússa kominn upp fyrir fimm ár Eistum í vil. Eistar standa með pálmann í höndunum þótt þeir eigi enga olíu eða aðrar náttúruauðlindir eins og Rússar.Markaðsbúskapur án lýðræðis Þótt kommúnisminn færi halloka í Evrópu hélt hann velli í Kína og Víetnam þar eð bæði löndin hófu gagngerar efnahagsumbætur með markaðsbúskap án lýðræðis að leiðarljósi, Kína 1978 og Víetnam 1979. Kaupmáttur landsframleiðslu á mann í Bandaríkjunum var 25-faldur á við Kína 1990 en nú er hann ekki nema rösklega þrefaldur enda er hagkerfi Kína nú orðið stærra en hagkerfi Bandaríkjanna. Bandaríkjamenn lifðu að jafnaði 26 árum lengur en Kínverjar 1960 en nú er munurinn á meðalævi Bandaríkjamanna og Kínverja kominn niður í tvö ár Kananum í vil, 78,5 ár í Bandaríkjunum á móti 76,5 í Kína. Það skiptir þó einnig máli hvernig lífsgæðunum, þ.m.t. langlífi, er skipt milli manna. Í fátækasta fylki Bandaríkjanna, suðurríkinu Mississippi, lifir fólkið 74,5 ár að jafnaði borið saman við 80 ár í ríkasta fylkinu, Massachusetts, þar sem meðaltekjur heimilanna eru 86.300 dalir á ári á móti 42.800 dölum í Mississippi. Tvisvar sinnum hærri tekjur í Massachusetts haldast í hendur við næstum sex árum lengri meðalævi en í Mississippi. Lengstar eru ævirnar á Havaí, 81,5 ár. Hækkun meðalárstekna heimilanna um 10.000 dali frá einu fylki til annars helzt í hendur við lengingu meðalævinnar um eitt ár. Munurinn á ríkasta fylkinu og hinu fátækasta er tvöfaldur tekjumunur og næstum sex ára munur á meðallanglífi. Meðaltekjur heimilanna í Bandaríkjunum 2018 voru 63.200 dalir, eða 650.000 kr. á mánuði.Mislangar ævir Hvernig er þetta í Kína? Fólkið í mörgum stærstu borgum Kína lifir nú lengur að jafnaði en Bandaríkjamenn og býr við betri heilsu á efri árum. En misskipting meðalævinnar er meiri í Kína. Fólkið í Macau lifir nú lengst, 84,5 ár. Íbúar Sjanghæ og Hong Kong ná 83 ára aldri að jafnaði og íbúar Beijing 82 árum en í Tíbet sem Kínverjar stjórna með harðri hendi er meðalævin aðeins 64 ár. Meðalárstekjur heimilanna í Tíbet eru nú rösklega 7.000 Bandaríkjadalir borið saman við 17.500 til 18.000 dali í Sjanghæ og Beijing. Tekjumunurinn á ríkasta og fátækasta hluta Kína er því rösklega tvöfaldur líkt og í Bandaríkjunum en munurinn á meðallanglífi ríkasta og fátækasta hluta Kína er 20 ár á móti sjö árum í Bandaríkjunum, 16 í Rússlandi og 11 á Indlandi. Minna er vitað um þennan mun í Evrópulöndum enn sem komið er. Hann er þó næstum örugglega mun minni en í Bandaríkjunum að ekki sé talað um Kína, Rússland og Indland.Falskar andstæður Meðaltöl tekna og langlífis segja ekki alla söguna um velferð fólks. Engum dytti í hug að meta verðbréf til fjár með því einu að skoða afraksturinn án þess að taka áhættuna með í reikninginn. Verðbréf eru því ævinlega metin í tveim víddum: afraksturinn er veginn á móti áhættunni. Sama máli kann að gegna um ýmsar hagstærðir og heilbrigðisvísa. Það er ekki nóg að vita að meðaltekjur eins lands séu svo eða svo miklu meiri en í öðru landi ef það fylgir ekki sögunni hvernig tekjurnar skiptast milli manna í löndunum tveim. Mörg okkar kysu heldur að búa í landi með ívið lægri tekjur og jafna skiptingu en í landi með hærri tekjur og meiri misskiptingu, þyrftum við að velja. Nýjar rannsóknir benda til að við þurfum ekki að velja milli slíkra kosta þar eð þokkalegur jöfnuður í skiptingu tekna, eigna og einnig heilbrigðis virðist hlúa að sátt og samlyndi og haldast í hendur við háar meðaltekjur um heiminn. Kenningin um að jöfnuður grafi undan velsæld stillir upp fölskum andstæðum.
Skoðun Árangur og áskoranir í iðnmenntun Arna Arnardóttir,Magnús Hilmar Helgason,Vignir Steinþór Halldórsson skrifar
Skoðun Skömm Reykjavíkurborgar: Hvernig er staðan í leikskólum borgarinnar? Elín Einarsdóttir skrifar