Erlent

Með mannúð að leiðarljósi

Davíð Stefánsson skrifar
Fátt bendir til annars en að stríðsátök verði áfram hluti af mannkynssögunni. Genfarsáttmálunum er ætlað að draga úr hörmulegum afleiðingum stríðs fyrir almenning.
Fátt bendir til annars en að stríðsátök verði áfram hluti af mannkynssögunni. Genfarsáttmálunum er ætlað að draga úr hörmulegum afleiðingum stríðs fyrir almenning. Vísir/getty
Í dag, 12. ágúst, eru liðin sjötíu ár frá samþykkt Genfarsamninganna fjögurra frá árinu 1949. Með samningunum, sem byggðir eru á fyrri Genfarsamningum og Haagsamningum sem veittu mönnum vernd í vopnuðum átökum, urðu þáttaskil í framþróun mannúðarlaga. Þeir eru hornsteinninn í alþjóðlegum mannúðarrétti og með mikilvægustu lagabálkum á alþjóðavettvangi.

Samningarnir eru undirstaða þess hjálparstarfs sem fram fer á vígvöllum heimsins. Með þeim er leitast við að draga úr ómanneskjulegum afleiðingum styrjalda. Með þeim hefur ótöldum mannslífum verið bjargað, aðstæður þúsunda stríðsfanga verið bættar og milljónir sundraðra fjölskyldna sameinaðar.

Guðlaugur Þór Þórðarson utanríkisráðherra segir að með mannúð að leiðarljósi kveði Genfarsamningarnir á um vernd þeirra sem ekki taka þátt í vopnuðum átökum, þar á meðal stríðsfanga. „Jafnframt er reynt að takmarka með hvaða hætti heyja má stríð. Vígvellir samtímans eru í auknum mæli innan ríkja og erfiðara að greina á milli óbreyttra borgara og stríðandi fylkinga. Flest fórnarlömb styrjalda eru óbreyttir borgarar,“ segir Guðlaugur.

Heljarslóðarorrusta upphafið

Hugmyndin að alþjóðlegu mannúðarstarfi er rakin til svissneska kaupsýslumannsins Jean-Henri Dunant (1828-1910) sem varð árið 1859 vitni að orrustu við þorpið Solferíno suður af Gardavatninu á Ítalíu. Þar bárust herir Frakka og Austurríkismanna á banaspjótum í einu af sjálfstæðisstríðum Ítala. Á einum degi féllu og særðust um 40 þúsund manns. Benedikt Gröndal nefndi þetta Heljarslóðarorrustu og sagði mannfallið „svo mikið, að blóð tók mönnum í mjaðmir“.

Á þessum vígvelli beitti Dunant sér fyrir hjálparstarfi. Í kjölfarið fylgdi síðan stofnun Alþjóða Rauða krossins með fyrsta Genfarsamningnum. Honum var svo breytt verulega árið 1949 eftir hildarleik síðari heimsstyrjaldarinnar og mjög alvarleg brot hernaðaraðila á fyrri samningum. Þá varð til sá Genfarsáttmáli er við þekkjum í dag.



Fjórir samningar

Genfarsamningarnir og viðaukar þeirra eru alþjóðleg mannúðarlög sem gilda einungis á ófriðartímum. Þeim er ætlað að vernda þá sem ekki taka beinan þátt í ófriði fyrir afleiðingum átakanna. Þá er átt við óbreytta borgara, særða og sjúka hermenn, stríðsfanga og starfsfólk hjálparsamtaka.

Genfarsamningarnir voru samþykktir árið 1949 með þremur viðbótum frá árunum 1977 og 2005.

Sá fyrsti fjallar um meðferð slasaðra og sjúkra hermanna á vígvelli sem sýnd skuli virðing. Innviðir til að hlúa að þeim njóti verndar sem og hjálparstarfsmenn. Uppruna samningsins má rekja til ársins 1864 en hann var endurskoðaður árið 1949.

Annar samningurinn nær til átaka á hafi og kveður á um bætta meðferð særðra, sjúkra og skipreika hermanna. Samningurinn var upprunalega samþykktur 1949.

Þriðji samningurinn nær til meðferðar og verndar stríðsfanga, sem og aðbúnað þeirra. Hjálparsamtök skulu hafa rétt til eftirlits og til að upplýsa fanga um réttindi þeirra. Samningurinn var upprunalega samþykktur árið 1929 en endurskoðaður árið 1949.



Hin síðari ár hefur bein þátttaka barna í hernaði aukist mjög með alvarlegum afleiðingumvísir/getty
Fjórði samningurinn, sem er talinn sá mikilvægasti, fjallar um meðferð óbreyttra borgara í stríði. Bannað er að fólk sé beitt ofbeldi eða svipt mannlegri reisn. Lagt er bann við mismunun fólks eftir kynþætti, litarhætti, þjóðernisuppruna, trúarbrögðum, skoðunum, kynferði og félagslegri stöðu. Samningurinn var upprunalega samþykktur 1949.

Vegna sjálfstæðisbaráttu nýlendu­ríkja og ýmissa þjóðernishreyfinga þótti nauðsynlegt að útfæra skilgreiningu mannúðarlaga. Það var gert með þremur viðbótarsamþykktum eða bókunum.

Fyrsta bókunin er frá árinu 1977 og kveður á um aukna vernd óbreyttra borgara. Bann er lagt við árásum á borgaraleg mannvirki með enga hernaðarþýðingu.

Í annarri bókuninni sem er frá 1977 er áréttað að sú vernd sem Genfarsamningarnir veita nái einnig til innanlandsátaka. Þar er meðal annars vísað til árása skæruliða á almenna borgara.

Þriðja bókunin er frá árinu 2005, og gefur hún Rauða kristalnum (sem tákni án trúarlegrar skírskotunar) sömu stöðu og Rauði krossinn og Rauði hálfmáninn hafa haft.

Ísland þátttakandi

Genfarsamningarnir hafa verið samþykktir af 196 ríkjum heims. Ísland fullgilti Genfarsamningana 10. ágúst 1965 og viðauka I árið 1987, viðauka II árið 1987 og síðan viðauka III árið 2006. Í raun hefur Ísland verið aðili að Genfarsamningnum frá upphafi, enda þá í konungssambandi við Danmörku, stofnaðila fyrsta samningsins.

Guðlaugur Þór segir að í árslok 2018 hafi Alþingi samþykkt lög um refsingar fyrir hópmorð, glæpi gegn mannúð, stríðsglæpi og glæpi gegn friði sem tryggir m.a. að íslensk löggjöf endurspegli Genfarsamningana enn betur. „Íslensk stjórnvöld eiga einnig mjög gott samstarf við Rauða krossinn sem hefur einstöku hlutverki að gegna við framkvæmd samninganna,“ segir hann.



Enn þörf fyrir Genfarsamningana

Upplýsingasetur innan Uppsalaháskóla (UCDP) um átök segir að frá seinni heimsstyrjöld hafi verið um 250 meiriháttar stríð í heiminum þar sem meira en 50 milljónir hafi verið drepin, tugir milljóna orðið heimilislaus, og óteljandi hafi særst eða eigi um sárt að binda. Í dag séu 27 virk stríð og meiriháttar átök í heiminum. Að auki eru tugir stríða að forminu til þótt engin séu átökin.

Sænsk friðarrannsóknarstofnun SIPRI, segir að fólk á vergangi á árinu 2018 hafi verið 68,5 milljónir, þar af teljist meira en 25 milljónir flóttamenn.

Utanríkisráðherra segir að tíðar fréttir af stríðsátökum ættu að vera okkur áminning um mikilvægi Genfarsamninganna. „Við þurfum sífellt að minna á þá og auka þekkingu almennt á alþjóðlegum mannúðarlögum, bæði meðal herja og almennings um þá vernd sem honum ber. Jafnframt þarf að halda áfram að draga til ábyrgðar fyrir glæpi í vopnuðum átökum,“ segir Guðlaugur Þór.

„Meginatriði er að koma í veg fyrir styrjaldir svo ekki þurfi að koma til beitingar mannúðarlaga á stríðstímum. Um þetta fjallar alþjóðasamvinna að stóru leyti. Til dæmis Sameinuðu þjóðanna, alþjóðastofnana á borð við Öryggis- og samvinnustofnun Evrópu, Evrópuráðið og Atlantshafsbandalagið,“ segir Guðlaugur Þór utanríkisráðherra.




Fleiri fréttir

Sjá meira


×