Nýja sýn á norðrið Ari Trausti Guðmundsson skrifar 1. júní 2013 07:00 Hlýnun jarðar breytir lífsskilyrðum jarðarbúa afar hratt. Á norðurslóðum eru breytingarnar hraðari en flesta óraði fyrir. Mönnum er tíðrætt um tækifærin sem fylgja en minna heyrist um vandkvæðin. Umtal um þau er fyrirferðarmikið hjá vísindamönnum en stjórnmálamenn eru uppteknari af öllu því dýrmæta sem á að opnast þegar hækkar hratt í sjó, hafísinn (endurkastsskjöldur hitageislunar) minnkar, jöklar (helstu vatnsforðabúrin) minnka, höfin súrna, sífrerasvæðin losa metan, fjölbreytileiki lífríkis minnkar og fólk hrekst úr heimkynnum sínum. Listinn er enn lengri og hann kallar á endurnýjaða heildarsýn en ekki val á umtalsefni eftir hentugleikum eða rósrauð málverk sölumannsins. Enda þótt aðeins 4 milljónir manna byggi norðrið varða 30 milljónir ferkílómetrar af þurrlendi og hafi alla jarðarbúa. Siglingar, námagröftur, gas- og olíuvinnsla, ferðaþjónusta og önnur nýting náttúruauðlinda á sjötta hluta jarðar eru ekki einkamál fárra þjóða. Átta norðurslóðaríki mynda samráðsvettvang, norðurskautsráðið, með Grænlendingum og Færeyingum, frumbyggjasamtökum og áheyrnarfulltrúum margra landa. Samvinnan hefur gengið vel. Á vegum ráðsins hafa orðið til bindandi samningar, til dæmis um öryggismál og býsna heilleg mynd af áhrifum umhverfisbreytinga. En fullur þungi í ásókn í auðlindir norðursins og hafsvæði til siglinga er ókominn fram. Strandríkin fimm, Rússland, Noregur, Danmörk, Kanada og Bandaríkin, hafa gert með sér samkomulag (Ilullissat-yfirlýsingin) um viss yfirráð yfir Pólhafinu, jafnt innan eigin 200 mílna efnahagslögsögu sem utan hennar, í samræmi við alþjóðahafréttarlög. Ríkin telja enga þörf á alþjóðasamkomulagi um yfirráðin, unnt sé að ná samkomulagi ríkjanna átta um það sem á vantar.Margþættir hagsmunirÞegar þess er gætt að hagsmunir sem snúa að Pólhafinu eru margþættir vaknar efi um fyrirkomulag stjórnunar og yfirráða. Um er að ræða hagsmuni heimsbyggðarinnar, strandríkjanna fimm, hagsmuni hinna ríkjanna þriggja í norðurskautsráðinu, hagsmuni Evrópu- og Asíuríkja (áheyrnarfulltrúa), stórfyrirtækja og 30 fylkinga frumbyggja sem vilja halda í sjálfbæra lifnaðarhætti. Hvernig er unnt að flétta hagsmuni og stjórnun á öllu svæðinu saman með þeim hætti að friður og samvinna haldist hér eftir sem hingað til og raunveruleg lögráð nái til alls hafsvæðisins? Eiga frumbyggjar að vinna að eigin hagsmunum innan ramma síns lýðræðisríkis, jafn fáir og þeir eru, eða á að veita þeim meiri völd til ákvarðana? Á námagröftur eða gasvinnsla að lúta vilja og reglum fimm strandríkja, langt út fyrir 200 mílna lögsögu, eða verður að ná samkomulagi um það svæði? Ég tel að Ilullissat-yfirlýsinguna skuli virða en komast að alþjóðasamkomulagi um stjórnunarreglur og markmið allrar virkni utan 200 mílna lögsögu ríkjanna fimm, líkt og varð að samkomulagi um Suðurskautslandið 1961. Stjórnun er svo falin í hendur strandríkjanna eftir reglum alþjóðlegs Arktís-samkomulags. Norðurskautsráðið sér áfram um samvinnu norðurslóðaríkjanna og margra annarra ríkja. Þótt norðrið sé ekki heimkynni allra þjóða eru örlög veraldar ráðin þar, umfram flest önnur svæði heimsins. Við verðum að finna heildrænan lagaramma fyrir Pólhafið.Mengun úr böndumUmhverfismál eru nátengd stjórnuninni. Mengun lofts og sjávar er komin úr böndum og hlýnunin þar með. Yfirlýsingar um sjálfbæra nýtingu náttúruauðlinda í norðri ná ekki til vinnslu málma, kola, olíu og gass. Hún er ekki sjálfbær. Öðru máli gegnir um fiskveiðar, ýmsan iðnað, landbúnað eða ferðaþjónustu. Skipuleggjum sjálfbærar nytjar í þeim greinum en endurskoðum ósjálfbæru nytjarnar. Í þær verður mest sótt og sú fáránlega mótsögn efld að vinna á og nota jarðefnaeldsneyti en samtímis minnka útblástur gróðurhúsagasa og sótmengun, og fylgja leiðum sjálfbærni. Þegar koltvíildismagn lofthjúpsins er komið í 400 ppm er enn verið að auka brennsluna og fjölga mengandi orkulindum, stuðla að enn hraðari bráðnun íss og kalla yfir heimsbyggðina enn meiri veðuröfga. róuninni verður að snúa við. Olíu- og gasvinnsla í norðrinu er ekki neyðarúrræði heimsbyggðar í kreppu. Hún er mótsögn, drifin áfram af lögmálum aukins vaxtar. Hana verður að leysa með samvinnu og það mjög fljótt. Okkur vantar sárlega alþjóðasamkomulag um að vinna ekki kolefniseldsneyti á ósnertum land- og hafsvæðum norðursins, þ.m.t. Jan Mayen-svæðinu, minnka vinnsluna sem fyrir er, t.d. í Barentshafi og á tjörusöndum Kanada, og hætta henni innan nokkurra ára. Ef það er ekki gert og meðalhiti jarðar hækkar um 2-4 stig eru ávinningar af frekari olíu- og gasvinnslu hjóm eitt miðað við vandkvæðin og fjárútlátin sem fylgja flóðavá, vatnsskorti og þjóðflutningum. Önnur námavinnsla verður að fara fram á grunni aðhalds og endurnýtingar. Þau rök að lítil olíuvinnsla í Pólhafinu kalli fram skort á olíu og gasi sem aftur framkallar sókn í illa mengandi kol ganga ekki upp. Skortur er afstætt hugtak. Auk þess er sennilegt að 15% óunninna olíulinda og 30% gaslinda séu í norðrinu. Samkvæmt Umhverfisstofnun SÞ og Alþjóðabankanum má aðeins vinna lítinn hluta óunnins kolefniseldsneytis ef komast á hjá hamfarahlýnun. Olíu og gas má nema annars staðar en í norðrinu og koma í veg fyrir umræddan skort en vinna tíma til að þróa vistvæna orkugjafa hraðar en nokkru sinni, m.a. jarðhita. Það er einn lyklanna að sjálfbærri framtíð. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Ari Trausti Guðmundsson Loftslagsmál Mest lesið Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Örvæntingarfullur maður sker út grasker Þórður Snær Júlíusson Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh Skoðun Sjálfstæðisflokkur hækkar kostnað heimilanna Kristrún Frostadóttir Skoðun Gerum þetta að kosningamáli Ágúst Ólafur Ágústsson Skoðun Ölmusuhagkerfið Unnur Rán Reynisdóttir Skoðun Eru vaxtarmörkin vandinn? Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun Stóri grænþvotturinn Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir Skoðun Búum til „vandamál“ – leysum það með samræmdum prófum Árelía Eydís Guðmundsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen skrifar Skoðun Afkastadrifin menntun og verðgildi nemenda Halldóra Mogensen skrifar Skoðun Ég er deildarstjóri í leikskóla Helga Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Draumastarfið Arnfríður Hermannsdóttir skrifar Skoðun Hjartsláttur sjávarbyggðanna Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Erum við tilbúin til að bæta menntakerfið okkar? Jónína Einarsdóttir skrifar Skoðun Eru vaxtarmörkin vandinn? Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Búum til „vandamál“ – leysum það með samræmdum prófum Árelía Eydís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þöggun Guðbjörg Ása Jóns Huldudóttir,Margrét Kristín Blöndal,Margrét Rut Eddudóttir,Lukka Sigurðardóttir,Sigtryggur Ari Jóhannsson,Halldóra Jóhanna Hafsteins Âû skrifar Skoðun Ölmusuhagkerfið Unnur Rán Reynisdóttir skrifar Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Sjálfstæðisflokkur hækkar kostnað heimilanna Kristrún Frostadóttir skrifar Skoðun Hvar er mannúðin? Davíð Sól Pálsson skrifar Skoðun Gerum þetta að kosningamáli Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Stóri grænþvotturinn Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Örvæntingarfullur maður sker út grasker Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Vill íslenska þjóðin halda í einmenninguna? Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Inngilding eða „aðskilnaður“? Jasmina Vajzović Crnac skrifar Skoðun Vonin má aldrei deyja Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Ég var barnið sem vildi ekki taka í höndina á kennaranum sínum Fida Abu Libdeh skrifar Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar Skoðun Bob Marley og íslenskar kosningar Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Fólk eða fífl? Anna Gunndís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Eru til lausnir við mönnunarvanda heilsugæslunnar? Gunnlaugur Már Briem skrifar Skoðun Er eitthvað mál að handtaka börn? Elsa Bára Traustadóttir skrifar Skoðun Er ferðaþjónusta útlendingavandamál? Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Íslenska kerfið framleiðir afbrotamenn Ágústa Ágústsdóttir skrifar Skoðun Ekki fokka þessu upp! Gunnar Dan Wiium skrifar Skoðun Kosningaloforð og hvað svo? Björn Snæbjörnsson skrifar Skoðun Fólk, fjárfestingar og framfarir Baldur Thorlacius skrifar Sjá meira
Hlýnun jarðar breytir lífsskilyrðum jarðarbúa afar hratt. Á norðurslóðum eru breytingarnar hraðari en flesta óraði fyrir. Mönnum er tíðrætt um tækifærin sem fylgja en minna heyrist um vandkvæðin. Umtal um þau er fyrirferðarmikið hjá vísindamönnum en stjórnmálamenn eru uppteknari af öllu því dýrmæta sem á að opnast þegar hækkar hratt í sjó, hafísinn (endurkastsskjöldur hitageislunar) minnkar, jöklar (helstu vatnsforðabúrin) minnka, höfin súrna, sífrerasvæðin losa metan, fjölbreytileiki lífríkis minnkar og fólk hrekst úr heimkynnum sínum. Listinn er enn lengri og hann kallar á endurnýjaða heildarsýn en ekki val á umtalsefni eftir hentugleikum eða rósrauð málverk sölumannsins. Enda þótt aðeins 4 milljónir manna byggi norðrið varða 30 milljónir ferkílómetrar af þurrlendi og hafi alla jarðarbúa. Siglingar, námagröftur, gas- og olíuvinnsla, ferðaþjónusta og önnur nýting náttúruauðlinda á sjötta hluta jarðar eru ekki einkamál fárra þjóða. Átta norðurslóðaríki mynda samráðsvettvang, norðurskautsráðið, með Grænlendingum og Færeyingum, frumbyggjasamtökum og áheyrnarfulltrúum margra landa. Samvinnan hefur gengið vel. Á vegum ráðsins hafa orðið til bindandi samningar, til dæmis um öryggismál og býsna heilleg mynd af áhrifum umhverfisbreytinga. En fullur þungi í ásókn í auðlindir norðursins og hafsvæði til siglinga er ókominn fram. Strandríkin fimm, Rússland, Noregur, Danmörk, Kanada og Bandaríkin, hafa gert með sér samkomulag (Ilullissat-yfirlýsingin) um viss yfirráð yfir Pólhafinu, jafnt innan eigin 200 mílna efnahagslögsögu sem utan hennar, í samræmi við alþjóðahafréttarlög. Ríkin telja enga þörf á alþjóðasamkomulagi um yfirráðin, unnt sé að ná samkomulagi ríkjanna átta um það sem á vantar.Margþættir hagsmunirÞegar þess er gætt að hagsmunir sem snúa að Pólhafinu eru margþættir vaknar efi um fyrirkomulag stjórnunar og yfirráða. Um er að ræða hagsmuni heimsbyggðarinnar, strandríkjanna fimm, hagsmuni hinna ríkjanna þriggja í norðurskautsráðinu, hagsmuni Evrópu- og Asíuríkja (áheyrnarfulltrúa), stórfyrirtækja og 30 fylkinga frumbyggja sem vilja halda í sjálfbæra lifnaðarhætti. Hvernig er unnt að flétta hagsmuni og stjórnun á öllu svæðinu saman með þeim hætti að friður og samvinna haldist hér eftir sem hingað til og raunveruleg lögráð nái til alls hafsvæðisins? Eiga frumbyggjar að vinna að eigin hagsmunum innan ramma síns lýðræðisríkis, jafn fáir og þeir eru, eða á að veita þeim meiri völd til ákvarðana? Á námagröftur eða gasvinnsla að lúta vilja og reglum fimm strandríkja, langt út fyrir 200 mílna lögsögu, eða verður að ná samkomulagi um það svæði? Ég tel að Ilullissat-yfirlýsinguna skuli virða en komast að alþjóðasamkomulagi um stjórnunarreglur og markmið allrar virkni utan 200 mílna lögsögu ríkjanna fimm, líkt og varð að samkomulagi um Suðurskautslandið 1961. Stjórnun er svo falin í hendur strandríkjanna eftir reglum alþjóðlegs Arktís-samkomulags. Norðurskautsráðið sér áfram um samvinnu norðurslóðaríkjanna og margra annarra ríkja. Þótt norðrið sé ekki heimkynni allra þjóða eru örlög veraldar ráðin þar, umfram flest önnur svæði heimsins. Við verðum að finna heildrænan lagaramma fyrir Pólhafið.Mengun úr böndumUmhverfismál eru nátengd stjórnuninni. Mengun lofts og sjávar er komin úr böndum og hlýnunin þar með. Yfirlýsingar um sjálfbæra nýtingu náttúruauðlinda í norðri ná ekki til vinnslu málma, kola, olíu og gass. Hún er ekki sjálfbær. Öðru máli gegnir um fiskveiðar, ýmsan iðnað, landbúnað eða ferðaþjónustu. Skipuleggjum sjálfbærar nytjar í þeim greinum en endurskoðum ósjálfbæru nytjarnar. Í þær verður mest sótt og sú fáránlega mótsögn efld að vinna á og nota jarðefnaeldsneyti en samtímis minnka útblástur gróðurhúsagasa og sótmengun, og fylgja leiðum sjálfbærni. Þegar koltvíildismagn lofthjúpsins er komið í 400 ppm er enn verið að auka brennsluna og fjölga mengandi orkulindum, stuðla að enn hraðari bráðnun íss og kalla yfir heimsbyggðina enn meiri veðuröfga. róuninni verður að snúa við. Olíu- og gasvinnsla í norðrinu er ekki neyðarúrræði heimsbyggðar í kreppu. Hún er mótsögn, drifin áfram af lögmálum aukins vaxtar. Hana verður að leysa með samvinnu og það mjög fljótt. Okkur vantar sárlega alþjóðasamkomulag um að vinna ekki kolefniseldsneyti á ósnertum land- og hafsvæðum norðursins, þ.m.t. Jan Mayen-svæðinu, minnka vinnsluna sem fyrir er, t.d. í Barentshafi og á tjörusöndum Kanada, og hætta henni innan nokkurra ára. Ef það er ekki gert og meðalhiti jarðar hækkar um 2-4 stig eru ávinningar af frekari olíu- og gasvinnslu hjóm eitt miðað við vandkvæðin og fjárútlátin sem fylgja flóðavá, vatnsskorti og þjóðflutningum. Önnur námavinnsla verður að fara fram á grunni aðhalds og endurnýtingar. Þau rök að lítil olíuvinnsla í Pólhafinu kalli fram skort á olíu og gasi sem aftur framkallar sókn í illa mengandi kol ganga ekki upp. Skortur er afstætt hugtak. Auk þess er sennilegt að 15% óunninna olíulinda og 30% gaslinda séu í norðrinu. Samkvæmt Umhverfisstofnun SÞ og Alþjóðabankanum má aðeins vinna lítinn hluta óunnins kolefniseldsneytis ef komast á hjá hamfarahlýnun. Olíu og gas má nema annars staðar en í norðrinu og koma í veg fyrir umræddan skort en vinna tíma til að þróa vistvæna orkugjafa hraðar en nokkru sinni, m.a. jarðhita. Það er einn lyklanna að sjálfbærri framtíð.
Skoðun Hver ætlar að taka fimmtu vaktina? Ákall til stjórnmálaflokka María Fjóla Harðardóttir,Halla Thoroddsen skrifar
Skoðun Þöggun Guðbjörg Ása Jóns Huldudóttir,Margrét Kristín Blöndal,Margrét Rut Eddudóttir,Lukka Sigurðardóttir,Sigtryggur Ari Jóhannsson,Halldóra Jóhanna Hafsteins Âû skrifar
Skoðun Fyrirmyndarstjórn Viðreisnar og Samfylkingar á Reykjavíkurborg? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar
Skoðun Um áhrif niðurskurðar á fjárlögum 2025 til kvikmyndagerðar og lista Steingrímur Dúi Másson skrifar