Nýja sýn á norðrið Ari Trausti Guðmundsson skrifar 1. júní 2013 07:00 Hlýnun jarðar breytir lífsskilyrðum jarðarbúa afar hratt. Á norðurslóðum eru breytingarnar hraðari en flesta óraði fyrir. Mönnum er tíðrætt um tækifærin sem fylgja en minna heyrist um vandkvæðin. Umtal um þau er fyrirferðarmikið hjá vísindamönnum en stjórnmálamenn eru uppteknari af öllu því dýrmæta sem á að opnast þegar hækkar hratt í sjó, hafísinn (endurkastsskjöldur hitageislunar) minnkar, jöklar (helstu vatnsforðabúrin) minnka, höfin súrna, sífrerasvæðin losa metan, fjölbreytileiki lífríkis minnkar og fólk hrekst úr heimkynnum sínum. Listinn er enn lengri og hann kallar á endurnýjaða heildarsýn en ekki val á umtalsefni eftir hentugleikum eða rósrauð málverk sölumannsins. Enda þótt aðeins 4 milljónir manna byggi norðrið varða 30 milljónir ferkílómetrar af þurrlendi og hafi alla jarðarbúa. Siglingar, námagröftur, gas- og olíuvinnsla, ferðaþjónusta og önnur nýting náttúruauðlinda á sjötta hluta jarðar eru ekki einkamál fárra þjóða. Átta norðurslóðaríki mynda samráðsvettvang, norðurskautsráðið, með Grænlendingum og Færeyingum, frumbyggjasamtökum og áheyrnarfulltrúum margra landa. Samvinnan hefur gengið vel. Á vegum ráðsins hafa orðið til bindandi samningar, til dæmis um öryggismál og býsna heilleg mynd af áhrifum umhverfisbreytinga. En fullur þungi í ásókn í auðlindir norðursins og hafsvæði til siglinga er ókominn fram. Strandríkin fimm, Rússland, Noregur, Danmörk, Kanada og Bandaríkin, hafa gert með sér samkomulag (Ilullissat-yfirlýsingin) um viss yfirráð yfir Pólhafinu, jafnt innan eigin 200 mílna efnahagslögsögu sem utan hennar, í samræmi við alþjóðahafréttarlög. Ríkin telja enga þörf á alþjóðasamkomulagi um yfirráðin, unnt sé að ná samkomulagi ríkjanna átta um það sem á vantar.Margþættir hagsmunirÞegar þess er gætt að hagsmunir sem snúa að Pólhafinu eru margþættir vaknar efi um fyrirkomulag stjórnunar og yfirráða. Um er að ræða hagsmuni heimsbyggðarinnar, strandríkjanna fimm, hagsmuni hinna ríkjanna þriggja í norðurskautsráðinu, hagsmuni Evrópu- og Asíuríkja (áheyrnarfulltrúa), stórfyrirtækja og 30 fylkinga frumbyggja sem vilja halda í sjálfbæra lifnaðarhætti. Hvernig er unnt að flétta hagsmuni og stjórnun á öllu svæðinu saman með þeim hætti að friður og samvinna haldist hér eftir sem hingað til og raunveruleg lögráð nái til alls hafsvæðisins? Eiga frumbyggjar að vinna að eigin hagsmunum innan ramma síns lýðræðisríkis, jafn fáir og þeir eru, eða á að veita þeim meiri völd til ákvarðana? Á námagröftur eða gasvinnsla að lúta vilja og reglum fimm strandríkja, langt út fyrir 200 mílna lögsögu, eða verður að ná samkomulagi um það svæði? Ég tel að Ilullissat-yfirlýsinguna skuli virða en komast að alþjóðasamkomulagi um stjórnunarreglur og markmið allrar virkni utan 200 mílna lögsögu ríkjanna fimm, líkt og varð að samkomulagi um Suðurskautslandið 1961. Stjórnun er svo falin í hendur strandríkjanna eftir reglum alþjóðlegs Arktís-samkomulags. Norðurskautsráðið sér áfram um samvinnu norðurslóðaríkjanna og margra annarra ríkja. Þótt norðrið sé ekki heimkynni allra þjóða eru örlög veraldar ráðin þar, umfram flest önnur svæði heimsins. Við verðum að finna heildrænan lagaramma fyrir Pólhafið.Mengun úr böndumUmhverfismál eru nátengd stjórnuninni. Mengun lofts og sjávar er komin úr böndum og hlýnunin þar með. Yfirlýsingar um sjálfbæra nýtingu náttúruauðlinda í norðri ná ekki til vinnslu málma, kola, olíu og gass. Hún er ekki sjálfbær. Öðru máli gegnir um fiskveiðar, ýmsan iðnað, landbúnað eða ferðaþjónustu. Skipuleggjum sjálfbærar nytjar í þeim greinum en endurskoðum ósjálfbæru nytjarnar. Í þær verður mest sótt og sú fáránlega mótsögn efld að vinna á og nota jarðefnaeldsneyti en samtímis minnka útblástur gróðurhúsagasa og sótmengun, og fylgja leiðum sjálfbærni. Þegar koltvíildismagn lofthjúpsins er komið í 400 ppm er enn verið að auka brennsluna og fjölga mengandi orkulindum, stuðla að enn hraðari bráðnun íss og kalla yfir heimsbyggðina enn meiri veðuröfga. róuninni verður að snúa við. Olíu- og gasvinnsla í norðrinu er ekki neyðarúrræði heimsbyggðar í kreppu. Hún er mótsögn, drifin áfram af lögmálum aukins vaxtar. Hana verður að leysa með samvinnu og það mjög fljótt. Okkur vantar sárlega alþjóðasamkomulag um að vinna ekki kolefniseldsneyti á ósnertum land- og hafsvæðum norðursins, þ.m.t. Jan Mayen-svæðinu, minnka vinnsluna sem fyrir er, t.d. í Barentshafi og á tjörusöndum Kanada, og hætta henni innan nokkurra ára. Ef það er ekki gert og meðalhiti jarðar hækkar um 2-4 stig eru ávinningar af frekari olíu- og gasvinnslu hjóm eitt miðað við vandkvæðin og fjárútlátin sem fylgja flóðavá, vatnsskorti og þjóðflutningum. Önnur námavinnsla verður að fara fram á grunni aðhalds og endurnýtingar. Þau rök að lítil olíuvinnsla í Pólhafinu kalli fram skort á olíu og gasi sem aftur framkallar sókn í illa mengandi kol ganga ekki upp. Skortur er afstætt hugtak. Auk þess er sennilegt að 15% óunninna olíulinda og 30% gaslinda séu í norðrinu. Samkvæmt Umhverfisstofnun SÞ og Alþjóðabankanum má aðeins vinna lítinn hluta óunnins kolefniseldsneytis ef komast á hjá hamfarahlýnun. Olíu og gas má nema annars staðar en í norðrinu og koma í veg fyrir umræddan skort en vinna tíma til að þróa vistvæna orkugjafa hraðar en nokkru sinni, m.a. jarðhita. Það er einn lyklanna að sjálfbærri framtíð. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Ari Trausti Guðmundsson Loftslagsmál Mest lesið Sjö staðreyndir í útlendingamálum Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir Skoðun Sumarorlofið fór í baráttuna fyrir barni - er það sanngjarnt? Sigríður Auðunsdóttir Skoðun Sjálfstæðisstefnan og frelsið Helgi Áss Grétarsson Skoðun Svargrein: Ísland á víst að íhuga aðild að ESB Ágúst Ólafur Ágústsson Skoðun Við stöndum þeim næst en fáum ekki rödd Svava Bjarnadóttir Skoðun Sumarfríinu aflýst Sigurður Helgi Pálmason Skoðun Hinsegin í vinnunni Halla Gunnarsdóttir Skoðun Gerir háskólanám þig að grunnskólakennara? Davíð Már Sigurðsson Skoðun „Er allt í lagi?“ Olga Björt Þórðardóttir Skoðun Einmanaleiki: Skortir þig tengsl við þig eða aðra? Sigrún Þóra Sveinsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Hinsegin í vinnunni Halla Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Við stöndum þeim næst en fáum ekki rödd Svava Bjarnadóttir skrifar Skoðun Sumarorlofið fór í baráttuna fyrir barni - er það sanngjarnt? Sigríður Auðunsdóttir skrifar Skoðun Sjálfstæðisstefnan og frelsið Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Sjö staðreyndir í útlendingamálum Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Þegar fjölbreytileikinn verður ógn: Afneitun, andstaða og ótti við hið mannlega Haukur Logi Jóhannsson skrifar Skoðun Einmanaleiki: Skortir þig tengsl við þig eða aðra? Sigrún Þóra Sveinsdóttir skrifar Skoðun Svargrein: Ísland á víst að íhuga aðild að ESB Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Fjölbreytni í endurhæfingu skiptir máli Hólmfríður Einarsdóttir skrifar Skoðun Sumarfríinu aflýst Sigurður Helgi Pálmason skrifar Skoðun Úr skotgröfum í netkerfin: Netárásir á innviði Vesturlanda Ýmir Vigfússon skrifar Skoðun Fordómar gagnvart hinsegin fólki – Reynslusaga Geir Gunnar Markússon skrifar Skoðun „Er allt í lagi?“ Olga Björt Þórðardóttir skrifar Skoðun Göngum í Haag hópinn Þórhildur Sunna Ævarsdóttir skrifar Skoðun Kirkjuklukkur hringja Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Gerir háskólanám þig að grunnskólakennara? Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Stríð skapar ekki frið Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Íslenska stóðhryssan og Evrópa Hallgerður Ljósynja Hauksdóttir skrifar Skoðun Hvammsvirkjun – Skyldur ráðherra og réttur samfélagsins Eggert Valur Guðmundsson skrifar Skoðun Norska leiðin er fasismi Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Um mýkt, menntun og von Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Höfum alla burði til þess Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Tímabær rannsókn dómsmálaráðuneytisins Sigmundur Davíð Gunnlaugsson skrifar Skoðun Umsókn krefst ákvörðunar – ekki ákalls Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Hjálp, barnið mitt spilar Roblox! Kristín Magnúsdóttir skrifar Skoðun Líkindi með guðstrú og djöflatrú Gunnar Björgvinsson skrifar Skoðun Ævinlega þakkláti flóttamaðurinn Zeljka Kristín Klobucar skrifar Skoðun Vér vesalingar Ingólfur Sverrisson skrifar Skoðun Leikrit Landsvirkjunar Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Við þurfum ekki að loka landinu – við þurfum að opna augun Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Sjá meira
Hlýnun jarðar breytir lífsskilyrðum jarðarbúa afar hratt. Á norðurslóðum eru breytingarnar hraðari en flesta óraði fyrir. Mönnum er tíðrætt um tækifærin sem fylgja en minna heyrist um vandkvæðin. Umtal um þau er fyrirferðarmikið hjá vísindamönnum en stjórnmálamenn eru uppteknari af öllu því dýrmæta sem á að opnast þegar hækkar hratt í sjó, hafísinn (endurkastsskjöldur hitageislunar) minnkar, jöklar (helstu vatnsforðabúrin) minnka, höfin súrna, sífrerasvæðin losa metan, fjölbreytileiki lífríkis minnkar og fólk hrekst úr heimkynnum sínum. Listinn er enn lengri og hann kallar á endurnýjaða heildarsýn en ekki val á umtalsefni eftir hentugleikum eða rósrauð málverk sölumannsins. Enda þótt aðeins 4 milljónir manna byggi norðrið varða 30 milljónir ferkílómetrar af þurrlendi og hafi alla jarðarbúa. Siglingar, námagröftur, gas- og olíuvinnsla, ferðaþjónusta og önnur nýting náttúruauðlinda á sjötta hluta jarðar eru ekki einkamál fárra þjóða. Átta norðurslóðaríki mynda samráðsvettvang, norðurskautsráðið, með Grænlendingum og Færeyingum, frumbyggjasamtökum og áheyrnarfulltrúum margra landa. Samvinnan hefur gengið vel. Á vegum ráðsins hafa orðið til bindandi samningar, til dæmis um öryggismál og býsna heilleg mynd af áhrifum umhverfisbreytinga. En fullur þungi í ásókn í auðlindir norðursins og hafsvæði til siglinga er ókominn fram. Strandríkin fimm, Rússland, Noregur, Danmörk, Kanada og Bandaríkin, hafa gert með sér samkomulag (Ilullissat-yfirlýsingin) um viss yfirráð yfir Pólhafinu, jafnt innan eigin 200 mílna efnahagslögsögu sem utan hennar, í samræmi við alþjóðahafréttarlög. Ríkin telja enga þörf á alþjóðasamkomulagi um yfirráðin, unnt sé að ná samkomulagi ríkjanna átta um það sem á vantar.Margþættir hagsmunirÞegar þess er gætt að hagsmunir sem snúa að Pólhafinu eru margþættir vaknar efi um fyrirkomulag stjórnunar og yfirráða. Um er að ræða hagsmuni heimsbyggðarinnar, strandríkjanna fimm, hagsmuni hinna ríkjanna þriggja í norðurskautsráðinu, hagsmuni Evrópu- og Asíuríkja (áheyrnarfulltrúa), stórfyrirtækja og 30 fylkinga frumbyggja sem vilja halda í sjálfbæra lifnaðarhætti. Hvernig er unnt að flétta hagsmuni og stjórnun á öllu svæðinu saman með þeim hætti að friður og samvinna haldist hér eftir sem hingað til og raunveruleg lögráð nái til alls hafsvæðisins? Eiga frumbyggjar að vinna að eigin hagsmunum innan ramma síns lýðræðisríkis, jafn fáir og þeir eru, eða á að veita þeim meiri völd til ákvarðana? Á námagröftur eða gasvinnsla að lúta vilja og reglum fimm strandríkja, langt út fyrir 200 mílna lögsögu, eða verður að ná samkomulagi um það svæði? Ég tel að Ilullissat-yfirlýsinguna skuli virða en komast að alþjóðasamkomulagi um stjórnunarreglur og markmið allrar virkni utan 200 mílna lögsögu ríkjanna fimm, líkt og varð að samkomulagi um Suðurskautslandið 1961. Stjórnun er svo falin í hendur strandríkjanna eftir reglum alþjóðlegs Arktís-samkomulags. Norðurskautsráðið sér áfram um samvinnu norðurslóðaríkjanna og margra annarra ríkja. Þótt norðrið sé ekki heimkynni allra þjóða eru örlög veraldar ráðin þar, umfram flest önnur svæði heimsins. Við verðum að finna heildrænan lagaramma fyrir Pólhafið.Mengun úr böndumUmhverfismál eru nátengd stjórnuninni. Mengun lofts og sjávar er komin úr böndum og hlýnunin þar með. Yfirlýsingar um sjálfbæra nýtingu náttúruauðlinda í norðri ná ekki til vinnslu málma, kola, olíu og gass. Hún er ekki sjálfbær. Öðru máli gegnir um fiskveiðar, ýmsan iðnað, landbúnað eða ferðaþjónustu. Skipuleggjum sjálfbærar nytjar í þeim greinum en endurskoðum ósjálfbæru nytjarnar. Í þær verður mest sótt og sú fáránlega mótsögn efld að vinna á og nota jarðefnaeldsneyti en samtímis minnka útblástur gróðurhúsagasa og sótmengun, og fylgja leiðum sjálfbærni. Þegar koltvíildismagn lofthjúpsins er komið í 400 ppm er enn verið að auka brennsluna og fjölga mengandi orkulindum, stuðla að enn hraðari bráðnun íss og kalla yfir heimsbyggðina enn meiri veðuröfga. róuninni verður að snúa við. Olíu- og gasvinnsla í norðrinu er ekki neyðarúrræði heimsbyggðar í kreppu. Hún er mótsögn, drifin áfram af lögmálum aukins vaxtar. Hana verður að leysa með samvinnu og það mjög fljótt. Okkur vantar sárlega alþjóðasamkomulag um að vinna ekki kolefniseldsneyti á ósnertum land- og hafsvæðum norðursins, þ.m.t. Jan Mayen-svæðinu, minnka vinnsluna sem fyrir er, t.d. í Barentshafi og á tjörusöndum Kanada, og hætta henni innan nokkurra ára. Ef það er ekki gert og meðalhiti jarðar hækkar um 2-4 stig eru ávinningar af frekari olíu- og gasvinnslu hjóm eitt miðað við vandkvæðin og fjárútlátin sem fylgja flóðavá, vatnsskorti og þjóðflutningum. Önnur námavinnsla verður að fara fram á grunni aðhalds og endurnýtingar. Þau rök að lítil olíuvinnsla í Pólhafinu kalli fram skort á olíu og gasi sem aftur framkallar sókn í illa mengandi kol ganga ekki upp. Skortur er afstætt hugtak. Auk þess er sennilegt að 15% óunninna olíulinda og 30% gaslinda séu í norðrinu. Samkvæmt Umhverfisstofnun SÞ og Alþjóðabankanum má aðeins vinna lítinn hluta óunnins kolefniseldsneytis ef komast á hjá hamfarahlýnun. Olíu og gas má nema annars staðar en í norðrinu og koma í veg fyrir umræddan skort en vinna tíma til að þróa vistvæna orkugjafa hraðar en nokkru sinni, m.a. jarðhita. Það er einn lyklanna að sjálfbærri framtíð.
Skoðun Sumarorlofið fór í baráttuna fyrir barni - er það sanngjarnt? Sigríður Auðunsdóttir skrifar
Skoðun Þegar fjölbreytileikinn verður ógn: Afneitun, andstaða og ótti við hið mannlega Haukur Logi Jóhannsson skrifar
Skoðun Við þurfum ekki að loka landinu – við þurfum að opna augun Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar