Baráttan ekki lengur skemmtileg

Valtýr Sigurðsson stendur upp af stóli embættis ríkissaksóknara í dag. Því starfi hefur hann gegnt um árabil og ekki alltaf siglt lygnan sjó. En hvers vegna ákvað hann að hætta á þessum tímapunkti?

„Það er ár síðan ég komst á full eftirlaun. Embættið er fimmtíu ára í júlí og ég tel að nýr saksóknari eigi möguleika á að byggja embættið upp og gera kröfur. Ég er baráttumaður en mér finnst þessi barátta ekki lengur skemmtileg. Ég hefði kosið miklu meiri hraða á ákvarðanatöku stjórnvalda hvað varðar til að mynda skipun héraðssaksóknara, umgjörð um ákæruvald lögreglu, fjármagn til embættisins til að geta sinnt eftirliti, fræðslu og uppbyggingu ákærenda. Við erum eftirbátar annarra Norðurlandaríkja hvað þetta varðar.“

Valtýr bendir á að mörg störf séu á ákærendur lögð, þeir séu einir á móti hópum verjenda í stórum málum, þeir þurfi að sjá um alla tæknivinnu og boða vitni. Verjendur séu búnir að sækja námskeið áður en að þeir taki að sér mál en ákærendur komi beint frá prófborðinu.

Óviðeigandi og tilefnislaus árásValtýr ræddi á málþingi með ákærendum á dögunum um afskipti framkvæmdarvaldsins af ákæruvaldinu og nefndi þar Jóhönnu Sigurðardóttur sérstaklega til sögunnar. Hann segir þetta gamla sögu og nýja.

„Það hefur verið stór þáttur í starfi mínu að hafa samskipti við stjórnvöld, á einn eða annan hátt. Á fjörutíu ára starfsferli hef ég starfað með fimmtán ráðherrum og má því nærri geta að á ýmsu getur gengið enda áherslurnar mismunandi og mennirnir sömuleiðis. Um þetta gæti ég nefnt mörg dæmi. Ég hef aldrei legið á skoðunum mínum og menn verða bara að taka því.

Á umræddu málþingi fjallaði ég um sjálfstæði ákæruvaldsins en til stóð með nýjum lögum að styrkja það. Ég spurði þeirrar spurningar hvort það hefði tekist og bar sjálfstæði ákæruvaldsins saman við sjálfstæði dómstóla. Ég benti á ég hefði vikið sæti í öllum málum sem heyrðu undir embætti sérstaks saksóknara, en engu að síður tilkynnti forsætisráðherra í sjónvarpi nokkrum vikum síðar að mér bæri að víkja alfarið úr starfi. Ég tel að árás á ríkissaksóknara og embætti hans með þessum hætti hafi verið bæði óviðeigandi og tilefnislaus. Tilgangurinn var sá að nýta sér pólitískan meðbyr á óróatímabili. Ég hef úrskurðað marga menn í gæsluvarðhald. Ég hef sem forstjóri Fangelsismálastofnunar í tæp fimm ár fylgst með mönnum sem sitja í gæsluvarðhaldi. Gæsluvarðhaldsvist er grafalvarlegt mál og getur aldrei verið fagnaðarefni. Mér blöskraði því þegar forsætisráðherra sá hag sinn í því að lýsa ánægju sinni yfir slíku.“

Hausaveiðar og hreinsanirValtýr segir að eftir hrun bankanna hafi verið vilji til að skapa nýtt samfélag, þar sem allir gætu sagt skoðanir sínar og ákvarðanir væru teknar eftir upplýsta umræðu.

„Eins og menn vita mistókst það hrapallega. Aldrei var hættulegra en þá að tjá skoðanir sínar sem eru ákveðnum öflum andsnúnar. Aldrei áður áttu sér stað aðrar eins hausaveiðar og hreinsanir. Slíkt samfélag hugnaðist mér ekki og ekki þáttur stjórnvalda í því.“

Valtýr hefur einnig gagnrýnt Evu Joly og að hún hafi gengið út frá því að sakborningar væru sekir. Telur hann einhverja hættu á að grundvallarreglum réttarríkisins sé ekki fylgt í rannsókn á hruninu?

„Eva Joly er fyrst og fremst stjórnmálamaður. Öll hennar framkoma einkenndist af því. Hún var ráðgjafi ríkisstjórnarinnar en einnig ráðgjafi sérstaks saksóknara. Slíkt er ekki heppilegt. Í ræðu minni á fundi ákærendafélagsins vék ég að því hvort þáttur hennar hefði verið til þess fallinn að efla ákæruvaldið, styrkja sjálfstæði þess og auka réttaröryggi borgaranna, til dæmis hvort ummæli hennar um kærða og grunaða einstaklinga hefðu verið í anda laga um að ákærendur skuli gæta jafnt að þeim atriðum er horfa til sýknu og sektar. Þá vildi ég að menn hugleiddu hvað hefði gerst ef stjórnvöld hefðu ráðið Evu Joly til dómstólanna til að kenna dómurum að dæma „þessa glæpamenn“.

Af orðum hennar að dæma var ekki vanþörf á að taka til á þeim bæ.“

Sigurður sonur Valtýs var í forstjórastóli Exista; þess vegna sagði ríkissaksóknari sig frá rannsókn hrunmála. Litast gagnrýni hans á hvernig útrásarvíkingar eru dæmdir fyrir fram af þessum tengslum?

„Ég tel svo ekki vera, enda hef ég ávallt verið talsmaður þess að farið sé að grunnreglum réttarríkisins. Þetta vita þeir sem mig þekkja. Sé sonur minn sekur um einhverja refsiverða háttsemi er ekki hægt að ætlast til annars en að hann fái réttláta málsmeðferð eins og aðrir. Ég vék sæti í málaflokknum í upphafi af öryggisástæðum, þar sem ríkissaksóknari getur gefið einstök rannsóknarfyrirmæli þótt hann sé ekki yfirmaður sérstaks saksóknara né annarra stofnana sem fara með ákæruvald.“

Fjársvelt árum samanHvernig hefur verið búið að ákæruvaldinu? Hefur það nóga peninga og mannskap til að koma höndum yfir glæpamenn og berjast gegn skipulagðri glæpastarfsemi?

„Áður en ég varð ríkissaksóknari hafði forveri minn í starfi ritað dómsmálaráðuneytinu og benti á erfiða fjárhagsstöðu embættisins og að tryggja þyrfti fjárhagslegt sjálfstæði þess. Það gefur auga leið að embætti ríkissaksóknara hefur verið fjársvelt árum saman. Þetta er þó embættið sem er toppurinn á píramídanum, ber ábyrgð á eftirliti og mótar stefnuna. Fjárveitingar til embættisins eru innan við 130 milljónir króna, sem er svipað og til umboðsmanns Alþingis. Ég vil hins vegar taka undir með fyrri ríkissaksóknara að hjá embættinu starfi hugsjónafólk. Ég hef verið ótrúlega heppinn með starfsfólk og þetta er samheldinn og skemmtilegur vinnustaður.

Þá er ekki búið nægilega vel að ákæruvaldi lögreglustjóra af sömu ástæðum, og er því sums staðar ófremdarástand. Um þetta hef ég skrifað hvert bréfið á fætur öðru til stjórnvalda.

Það er alvarlegt mál að ekki sé mótuð heildarstefna í baráttu gegn glæpum hér á landi. Sakamál í dag eru allt öðru vísi en áður, þau eru umfangsmeiri og flóknari á alla vegu. Þau krefjast oft tæknivinnu lögreglu og mikils mannafla. Lögreglan hefur staðið sig afburðavel við erfiðar aðstæður. Þetta eru málin sem varða okkur öll ekkert síður en bankamálin, það eru fíkniefnamál, innbrot á heimili, líkamsárásir og nauðganir. Þá er vitað að skipulögð glæpastarfsemi þrífst hér á landi eins og annars staðar og nauðsynlegt er að vinna markvisst að því að uppræta slíkt. Af niðurskurði fjármagns til lögreglu hef ég þungar áhyggjur út frá öryggi borgaranna. Lögregluumdæmum þarf að fækka og styrkja eins og innanríkisráðherra stefnir að.“

Tillögur lögreglustjóra„Hins vegar er umhugsunarefni sá niðurskurður sem orðið hefur á löggæslu úti á landi. Ég veit að lögreglustjórinn á höfuðborgarsvæðinu lagði á sínum tíma tillögur fyrir ráðuneytið um sparnað á þessu sviði um hundruð milljóna króna. Tillögurnar gera ráð fyrir að landsbyggðinni sé hlíft en sparnaðurinn náist með breytingum á löggæslunni á höfuðborgarsvæðinu, svo sem að endurskoða starfsemi ríkislögreglustjórans, setja sérsveitina undir stjórn LRH, endurskoða fjarskiptastöð, bílamál og fleira. Þetta megi gera án þess að skerða þjónustu lögreglu og telur lögreglustjórinn jafnvel að hún verði bætt.“

Forvirkar rannsóknarheimildir lögreglu hafa verið mjög til umræðu að undanförnu.

„Glæpastarfsemin er í dag án landamæra. Við getum ekki ætlast til þess að við séum tekin alvarlega í alþjóðlegri samvinnu við lögreglu ef við höfum ekki sambærilegar heimildir til að berjast gegn glæpum og eru til dæmis í hinum Norðurlandaríkjunum. Mér finnst hins vegar skjóta skökku við þegar stjórnvöld lýsa yfir vilja til að vinna að forvirkum rannsóknarheimildum en hafa þó ekki enn sett reglur um sérstakar aðferðir og aðgerðir lögreglu eins og gera skal samkvæmt sakamálalögum. Tillögur ríkissaksóknara um þetta, sem eru endurskoðun á fyrirmælum hans frá 1999, hafa legið á borði ráðuneytisins í rúmt ár og eru enn óafgreiddar.“

Hlægileg umræðaFangelsismál eru Valtý ofarlega í huga enda gegndi hann starfi forstjóra Fangelsismálastofnunar um árabil.

„Þörfin á að byggja fangelsi á höfuðborgarsvæðinu hefur verið brýn svo áratugum skiptir. Hreppapólitík hefur hins vegar alltaf staðið í vegi fyrir því að þetta yrði að raunveruleika. Biðlistar fangelsanna eru alvarlegt mál. Mannréttindasáttmálinn gerir ráð fyrir því að málsmeðferðartími skuli vera sem stystur og ég hef alltaf litið á lögreglu, dómstóla og fangelsisyfirvöld sem eina heild þegar málsmeðferðartími er metinn. Umræðan um byggingu nýs fangelsis fjarri höfuðstöðvum lögreglu og dómstóla á höfuðborgarsvæðinu er hlægileg.“

Valtýr hyggst nú taka til starfa á lögfræðistofunni Lex, en þá ákvörðun hefur Ögmundur Jónasson innanríkisráðherra gagnrýnt.

„Mér hugnaðist ekki að setja á fót lögfræðistofu sjálfur þegar ég hætti sem opinber starfsmaður. Hins vegar leist mér vel á að starfa með Lex sem ráðgjafi án vinnuskyldu. Ég skildi í rauninni aldrei þessi ummæli ráðherra og tel að einhvers misskilnings hafi gætt. Á það má benda að af þeim þremur árum sem ég hef verið ríkissaksóknari hefur Björn L. Bergsson hrl. verið settur ríkissaksóknari í málum sérstaks saksóknara í tvö ár en hann rekur jafnframt lögfræðistofu. Ráðherra framlengdi sjálfur setningu hans fyrir stuttu. Fordæmi eru fyrir því að fyrrverandi ríkissaksóknari hafi rekið lögmannsstofu. Ég hef alla tíð hugað vel að sjálfstæði mínu í viðkvæmum störfum. Ég hafnaði boði um stofnfjárbréf í sparisjóðnum mínum á sínum tíma, ég keypti aldrei hlutabréf í DeCode vegna veru minnar í tölvunefnd, ég átti ekki hlutabréf í bönkum eða tók kúlulán. Ég átti aldrei hlutabréf í Exista. Það gefur auga leið að hjá Lex mun ég ekki sinna málum sem ég hef komið að sem ríkissaksóknari, ef einhver slík mál eru þar til meðferðar á annað borð. Þá má ekki gleyma því að ég hef verið dómari í einkamálum og borgarfógeti í yfir tuttugu ár.

Mér hefur verið umhugað um sjálfstæði dómara og ákæruvaldsins. Lagaumgjörðin er ekki nægjanleg. Hið innra sjálfstæði, það er kjarkinn til að taka erfiðar ákvarðanir, má ekki vanta. Ákvarðanir sem stjórnvöldum eru á móti skapi. Þetta sjálfstæði þarf að byggja upp. Það hefur tekist hjá dómstólunum. Ákæruvaldið hefur setið eftir.“