Um siðferði og bankahrun I Ari Skúlason skrifar 9. desember 2010 06:00 Siðferði er yfirleitt ekki í fyrsta sæti þegar leitað er að helstu orsökum fjármálakreppunnar. Ég tel hins vegar að siðferði skipti miklu máli í þessu sambandi og að þörf sé á dýpri umræðu um hvað sé rétt og hvað rangt í efnahagslífi nútímans. Skortur á siðferði meðal stjórnenda fyrirtækja átti mikinn þátt í hruni fjármálageirans og í hagkerfinu almennt. En þetta er aðeins einn þeirra þátta sem ollu kreppunni og kannski ekki sá veigamesti. Siðferðileg viðmið verða ekki til í tómarúmi og því er alltaf þörf fyrir aðhald í siðferðismálum. Jafnvel í þróuðustu hagkerfum eru reglur og tilmæli nauðsynleg til þess að vernda rétt neytenda og tryggja að fyrirtæki fari eftir lögum og reglum. Misgreiður aðgangur að upplýsingum og takmarkalítil græðgi munu að endingu leiða til efnahagslegrar hnignunar ef eftirlit er ekki fyrir hendi. Það er því óraunhæft að ætla að stjórnvöld geti látið hjá líða að hafa eftirlit með fyrirtækjum, reynslan segir að til þess séu freistingarnar í atvinnulífinu allt of miklar. Græðgi er kannski veigamesta orsök kreppunnar sem við lifum nú og hún var eldsneytið sem kynti bálið í upphafi. Þó má ekki gleyma öllu því ódýra fjármagni sem flæddi um hagkerfin um árabil. Það má heldur ekki gleyma eftirlitslausum og djörfum aðferðum við veitingu húsnæðislána og öllum þeim afleiddu fjármálaafurðum sem síðar virkuðu eins og olía á eldinn á fasteignamarkaðnum. Í stuttu máli má segja að við höfum tekið þátt í stórri veislu þar sem bæði fólk og fyrirtæki skuldsettu sig allt of mikið. Um þetta verður tæplega deilt en það sem skiptir meira máli er svarið við spurningunni: hvernig gat þetta gerst og af hverju? Þegar reynt er að svara þeirri spurningu vakna hin siðferðilegu álitamál. Ég ætla ekki að reyna að skilgreina siðlega breytni eða siðferði nákvæmlega, en þessi hugtök hljóta að tengjast því hvað telst góð eða slæm hegðan, okkur er t.d. kennt það ungum að rangt sé að meiða, stela eða ljúga. Oft er líka talað um fimm almennt viðurkenndar meginreglur í viðskiptasiðfræði sem einnig mynda grunn margra trúarbragða í heiminum og eru kannski líka undirstaða eða grunnur að góðri hegðun í einkalífi fólks. Þessar reglur snúa að því að valda ekki öðrum skaða, að vinna að því að bæta úr tilteknu ástandi, að virða aðra, að vera sanngjarn og að sýna samúð. Sé litið til þeirrar miklu skuldsetningar sem einkenndi árin fyrir hrun, er gefið að gróðavonin var ofarlega í hugum margra þó einhverjir hafi eflaust gert sér grein fyrir undirliggjandi áhættu. En var það ekki líka þannig að fólk var, með ósiðlegum hætti, hvatt til þess að taka of há lán? Flestir muna eftir að hafa fengið fjölda gylliboða um slíkt á síðustu árum. Er þá hægt að ásaka fólk fyrir að hafa skuldsett sig um of? Gerði fólk ekki það sama og það hefur alltaf gert - það brást við markvissri markaðssókn og einhverjir þáðu þessi tilboð banka sem nú heyra sögunni til. Á síðustu árum jókst áherslan á hámörkun hagnaðar í rekstri fyrirtækja, ekki síst innan fjármálageirans, og bankar stækkuðu og högnuðust verulega. Bankar eru hins vegar ekki venjuleg fyrirtæki, að minnsta kosti ekki sá hluti þeirra sem sinnir hefðbundnum bankaviðskiptum og það eru almannahagsmunir að tryggja rekstur þeirra. En þá er spurt; hafa bankar ekki öðrum skyldum að gegna en að græða peninga og vaxa? Ber þeim ekki fyrst og fremst að tryggja eigin sjálfbærni, þ.e.að þeir haldi sér á lífi, samtímis sem þeir reyna að ná öðrum markmiðum sínum. Aristóteles segir á einum stað að markmið við stjórnun fjármála hljóti að vera að skapa auð með þeim hætti að það hafi jákvæða þróun í för með sér fyrir gerandann og allt hans umhverfi. Með öðrum orðum: Markmið auðsköpunar ætti að vera það sem gerir stjórnendur fjármálastofnana að betra fólki og heiminn að betri stað. Samkvæmt Aristótelesi ætti því að vera hægt að skapa auð, sýna gott siðferði og vera hamingjusamur á sama tíma. Það sem gerðist á síðustu árum getur augljóslega ekki talist gott dæmi um þetta viðhorf Aristótelesar. Upp úr stendur þegar grannt er skoðað að enginn auður skapaðist og heimurinn hefur alls ekki orðið betri en hann var. Þess í stað var aðalatriðið að verða ríkur á kostnað annarra. Fyrir nokkrum árum var gerð skoðanakönnun í Sviss um geymslu kjarnorkuúrgangs. Hópur fólks var spurður hvort hann gæti sætt sig við að slíkur úrgangur væri geymdur í nágrenni við heimili þeirra. Ótrúlega hátt hlutfall, eða helmingur, sagði já. Fólk gerði sér auðvitað grein fyrir því að það gæti valdið óþægindum að hafa úrganginn í nánasta nágrenni, en það viðurkenndi líka að einhvers staðar þyrfti hann að vera og var því tilbúið til að sætta sig við þessa niðurstöðu. Annar hópur fékk sömu spurningu, en nú var bætt við hana tilboði um tveggja vikna laun á hverju ári fyrir að segja já. Nú kynnu margir að halda að fleiri hefðu sagt já í þessum hópi en í hinum því jákvæðri hvatningu hafði verið bætt við. Reyndin varð allt önnur, aðeins 25% sögðu já við tilboðinu með launagreiðslunni. Með því að bjóða peningagreiðslu snerist spurningin ekki lengur um „hvað er rétt" heldur „hvað kemur mér best" og þá gilda allt aðrar reglur og önnur niðurstaða fæst. Þá verður hvatningin og umfang hennar að aðalatriði. Svo kemur að því að hvatningin dugir ekki lengur og þá segir fólk að það þurfi að breyta henni. Á endanum verður fólk háð hvatningu og hættir að spyrja sig hvað sé rétt og hvað rangt. Kannski er þetta góð lýsing á því hvað fór úrskeiðis í fjármálageiranum á síðustu árum. Byggt á erindi sem höfundur hélt á ráðstefnu norrænna fyrirtækja innan UN Global Compact í október sl. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skoðanir Skoðun Mest lesið Sögufölsun í heimildarþætti RÚV — Svör óskast Jóna Benediktsdóttir,Hjörtur Hjartarson,Katrín Oddsdóttir,Kjartan Jónsson,Kristín Erna Arnardóttir,Sigríður Ólafsdóttir,Þórir Baldursson Skoðun Fellur helsti stuðningsmaður menningarmála af þingi? Magnús Logi Kristinsson Skoðun „Við andlát manns lýkur skattskyldu hans“ Þórður Gunnarsson Skoðun Sjálfstæðismenn boða víst skattalækkanir á þá efnamestu Haukur V. Alfreðsson Skoðun Viltu borga 200 þús á mánuði eða 600 þús á mánuði af íbúðinni? Hildur Þórðardóttir Skoðun Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon Skoðun Nýtanleg verðmætasköpun um allt land Jóhann Frímann Arinbjarnarson Skoðun ESB kærir sig ekkert um Ísland í jólagjöf Ole Anton Bieltvedt Skoðun Dýrkeyptur aðgangur Stella Guðmundsdóttir Skoðun Geðrænn vandi barna og ungmenna Eldur S. Kristinsson Skoðun Skoðun Skoðun Nýtanleg verðmætasköpun um allt land Jóhann Frímann Arinbjarnarson skrifar Skoðun Geðrænn vandi barna og ungmenna Eldur S. Kristinsson skrifar Skoðun Það er kominn verðmiði á fangelsið en hvað má ungmenni í alvarlegum vanda kosta? Davíð Bergmann skrifar Skoðun Hinn opni tékki samgöngusáttmálans – ljósastýring og Sundabraut Eiríkur S. Svavarsson skrifar Skoðun Eru sumir heppnari en aðrir? Anna Kristín Jensdóttir skrifar Skoðun Við þurfum stjórnmálamenn sem skilja mikilvægi stærstu atvinnugreinar landsins Aðalheiður Ósk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Kallað eftir fyrirsjáanleika í opinberum framkvæmdum Þorsteinn Víglundsson ,Jónína Guðmundsdóttir,Karl Andreassen skrifar Skoðun Sjálfstætt fólk Kristín Linda Jónsdóttir skrifar Skoðun Óstjórn í húsnæðismálum Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Arfur stjórnmálanna 2024 Elvar Eyvindsson skrifar Skoðun Kjósum rétt(indi) fyrir fatlað fólk! Unnur Helga Óttarsdóttir,Anna Lára Steindal skrifar Skoðun Frelsi er allra, ekki fárra útvaldra Jón Óskar Sólnes skrifar Skoðun Menntun og tækifæri: Hvað veljum við fyrir Ísland? Kolbrún Halldórsdóttir skrifar Skoðun Eyðimerkurganga kosningabaráttunnar? Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Krónan eða evran? Kostir og gallar Hilmar Þór Hilmarsson skrifar Skoðun Kjóstu meiri árangur Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Hvaða hlekkur ert þú í keðjunni? Ellý Tómasdóttir skrifar Skoðun Laxeldið verður ekki stöðvað Kristinn H. Gunnarsson skrifar Skoðun Þroskamerki þjóðar Tómas Torfason skrifar Skoðun Afvegaleidd umræða um áskoranir heilbrigðiskerfisins Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar Skoðun Var stytting náms til stúdentsprófs í þágu ungmenna? Sigurður E. Sigurjónsson skrifar Skoðun Það sem ekki má fjalla um fyrir kosningar til Alþingis Árni Jensson skrifar Skoðun Launafólk sýndi ábyrgð – Hvað með bankana og fjármagnseigendur? Finnbjörn A. Hermannsson skrifar Skoðun Sjálfstæðar konur? Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Fullveldinu er fórnað með aðild að Evrópusambandinu Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Endurhugsum dæmið, endurnýtum textíl Guðbjörg Rut Pálmadóttir skrifar Skoðun Betri Strætó 2025 og (svo) Borgarlína Dagur B. Eggertsson skrifar Skoðun Um kosningar, gulrætur og verðbólgu Jean-Rémi Chareyre skrifar Skoðun Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon skrifar Skoðun Fellur helsti stuðningsmaður menningarmála af þingi? Magnús Logi Kristinsson skrifar Sjá meira
Siðferði er yfirleitt ekki í fyrsta sæti þegar leitað er að helstu orsökum fjármálakreppunnar. Ég tel hins vegar að siðferði skipti miklu máli í þessu sambandi og að þörf sé á dýpri umræðu um hvað sé rétt og hvað rangt í efnahagslífi nútímans. Skortur á siðferði meðal stjórnenda fyrirtækja átti mikinn þátt í hruni fjármálageirans og í hagkerfinu almennt. En þetta er aðeins einn þeirra þátta sem ollu kreppunni og kannski ekki sá veigamesti. Siðferðileg viðmið verða ekki til í tómarúmi og því er alltaf þörf fyrir aðhald í siðferðismálum. Jafnvel í þróuðustu hagkerfum eru reglur og tilmæli nauðsynleg til þess að vernda rétt neytenda og tryggja að fyrirtæki fari eftir lögum og reglum. Misgreiður aðgangur að upplýsingum og takmarkalítil græðgi munu að endingu leiða til efnahagslegrar hnignunar ef eftirlit er ekki fyrir hendi. Það er því óraunhæft að ætla að stjórnvöld geti látið hjá líða að hafa eftirlit með fyrirtækjum, reynslan segir að til þess séu freistingarnar í atvinnulífinu allt of miklar. Græðgi er kannski veigamesta orsök kreppunnar sem við lifum nú og hún var eldsneytið sem kynti bálið í upphafi. Þó má ekki gleyma öllu því ódýra fjármagni sem flæddi um hagkerfin um árabil. Það má heldur ekki gleyma eftirlitslausum og djörfum aðferðum við veitingu húsnæðislána og öllum þeim afleiddu fjármálaafurðum sem síðar virkuðu eins og olía á eldinn á fasteignamarkaðnum. Í stuttu máli má segja að við höfum tekið þátt í stórri veislu þar sem bæði fólk og fyrirtæki skuldsettu sig allt of mikið. Um þetta verður tæplega deilt en það sem skiptir meira máli er svarið við spurningunni: hvernig gat þetta gerst og af hverju? Þegar reynt er að svara þeirri spurningu vakna hin siðferðilegu álitamál. Ég ætla ekki að reyna að skilgreina siðlega breytni eða siðferði nákvæmlega, en þessi hugtök hljóta að tengjast því hvað telst góð eða slæm hegðan, okkur er t.d. kennt það ungum að rangt sé að meiða, stela eða ljúga. Oft er líka talað um fimm almennt viðurkenndar meginreglur í viðskiptasiðfræði sem einnig mynda grunn margra trúarbragða í heiminum og eru kannski líka undirstaða eða grunnur að góðri hegðun í einkalífi fólks. Þessar reglur snúa að því að valda ekki öðrum skaða, að vinna að því að bæta úr tilteknu ástandi, að virða aðra, að vera sanngjarn og að sýna samúð. Sé litið til þeirrar miklu skuldsetningar sem einkenndi árin fyrir hrun, er gefið að gróðavonin var ofarlega í hugum margra þó einhverjir hafi eflaust gert sér grein fyrir undirliggjandi áhættu. En var það ekki líka þannig að fólk var, með ósiðlegum hætti, hvatt til þess að taka of há lán? Flestir muna eftir að hafa fengið fjölda gylliboða um slíkt á síðustu árum. Er þá hægt að ásaka fólk fyrir að hafa skuldsett sig um of? Gerði fólk ekki það sama og það hefur alltaf gert - það brást við markvissri markaðssókn og einhverjir þáðu þessi tilboð banka sem nú heyra sögunni til. Á síðustu árum jókst áherslan á hámörkun hagnaðar í rekstri fyrirtækja, ekki síst innan fjármálageirans, og bankar stækkuðu og högnuðust verulega. Bankar eru hins vegar ekki venjuleg fyrirtæki, að minnsta kosti ekki sá hluti þeirra sem sinnir hefðbundnum bankaviðskiptum og það eru almannahagsmunir að tryggja rekstur þeirra. En þá er spurt; hafa bankar ekki öðrum skyldum að gegna en að græða peninga og vaxa? Ber þeim ekki fyrst og fremst að tryggja eigin sjálfbærni, þ.e.að þeir haldi sér á lífi, samtímis sem þeir reyna að ná öðrum markmiðum sínum. Aristóteles segir á einum stað að markmið við stjórnun fjármála hljóti að vera að skapa auð með þeim hætti að það hafi jákvæða þróun í för með sér fyrir gerandann og allt hans umhverfi. Með öðrum orðum: Markmið auðsköpunar ætti að vera það sem gerir stjórnendur fjármálastofnana að betra fólki og heiminn að betri stað. Samkvæmt Aristótelesi ætti því að vera hægt að skapa auð, sýna gott siðferði og vera hamingjusamur á sama tíma. Það sem gerðist á síðustu árum getur augljóslega ekki talist gott dæmi um þetta viðhorf Aristótelesar. Upp úr stendur þegar grannt er skoðað að enginn auður skapaðist og heimurinn hefur alls ekki orðið betri en hann var. Þess í stað var aðalatriðið að verða ríkur á kostnað annarra. Fyrir nokkrum árum var gerð skoðanakönnun í Sviss um geymslu kjarnorkuúrgangs. Hópur fólks var spurður hvort hann gæti sætt sig við að slíkur úrgangur væri geymdur í nágrenni við heimili þeirra. Ótrúlega hátt hlutfall, eða helmingur, sagði já. Fólk gerði sér auðvitað grein fyrir því að það gæti valdið óþægindum að hafa úrganginn í nánasta nágrenni, en það viðurkenndi líka að einhvers staðar þyrfti hann að vera og var því tilbúið til að sætta sig við þessa niðurstöðu. Annar hópur fékk sömu spurningu, en nú var bætt við hana tilboði um tveggja vikna laun á hverju ári fyrir að segja já. Nú kynnu margir að halda að fleiri hefðu sagt já í þessum hópi en í hinum því jákvæðri hvatningu hafði verið bætt við. Reyndin varð allt önnur, aðeins 25% sögðu já við tilboðinu með launagreiðslunni. Með því að bjóða peningagreiðslu snerist spurningin ekki lengur um „hvað er rétt" heldur „hvað kemur mér best" og þá gilda allt aðrar reglur og önnur niðurstaða fæst. Þá verður hvatningin og umfang hennar að aðalatriði. Svo kemur að því að hvatningin dugir ekki lengur og þá segir fólk að það þurfi að breyta henni. Á endanum verður fólk háð hvatningu og hættir að spyrja sig hvað sé rétt og hvað rangt. Kannski er þetta góð lýsing á því hvað fór úrskeiðis í fjármálageiranum á síðustu árum. Byggt á erindi sem höfundur hélt á ráðstefnu norrænna fyrirtækja innan UN Global Compact í október sl.
Sögufölsun í heimildarþætti RÚV — Svör óskast Jóna Benediktsdóttir,Hjörtur Hjartarson,Katrín Oddsdóttir,Kjartan Jónsson,Kristín Erna Arnardóttir,Sigríður Ólafsdóttir,Þórir Baldursson Skoðun
Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon Skoðun
Skoðun Það er kominn verðmiði á fangelsið en hvað má ungmenni í alvarlegum vanda kosta? Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Hinn opni tékki samgöngusáttmálans – ljósastýring og Sundabraut Eiríkur S. Svavarsson skrifar
Skoðun Við þurfum stjórnmálamenn sem skilja mikilvægi stærstu atvinnugreinar landsins Aðalheiður Ósk Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun Kallað eftir fyrirsjáanleika í opinberum framkvæmdum Þorsteinn Víglundsson ,Jónína Guðmundsdóttir,Karl Andreassen skrifar
Skoðun Afvegaleidd umræða um áskoranir heilbrigðiskerfisins Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir skrifar
Skoðun Launafólk sýndi ábyrgð – Hvað með bankana og fjármagnseigendur? Finnbjörn A. Hermannsson skrifar
Skoðun Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon skrifar
Sögufölsun í heimildarþætti RÚV — Svör óskast Jóna Benediktsdóttir,Hjörtur Hjartarson,Katrín Oddsdóttir,Kjartan Jónsson,Kristín Erna Arnardóttir,Sigríður Ólafsdóttir,Þórir Baldursson Skoðun
Gæti aukin einkavæðing og skólaval í grunnskólakerfinu bætt námsárangur og aukið jafnrétti? Jón Páll Haraldsson,Linda Heiðarsdóttir,Ómar Örn Magnússon Skoðun