Óásættanleg málsmeðferð Linda Íris Emilsdóttir og Katrín Oddsdóttir skrifa 4. júní 2025 08:45 Rétturinn til að mótmæla er verndaður af stjórnarskránni, þar sem mælt er fyrir um rétt manna til að safnast saman vopnlausir. Stjórnarskráin verndar einnig skoðana- og tjáningarfrelsi allra þeirra sem á Íslandi eru, enda er slíkt frelsi grundvallarstoð lýðræðisríkja. Þennan rétt nýttu tvær ungar konur sér dagana 4.-5. september 2023, er þær mótmæltu hvalveiðum með friðsamlegum hætti með því að klifra upp í möstur hvalveiðibáta Hvals hf. og dvelja þar í um sólarhring. Áður en fjölmiðlar komu á staðinn hafði lögregla fjarlægt bakpoka annarrar konunnar og þar með allar hennar vistir og lyf. Að sögn konunnar var talsverðu harðræði beitt af hálfu lögreglu við þá aðgerð. Er konurnar komu niður úr möstrunum voru þær handteknar og færðar á lögreglustöð þar sem af þeim voru teknar skýrslur, en að því loknu voru þær frjálsar ferða sinna – eða svo segir lögregla. Það sem tók við var hins vegar tæplega tveggja ára rannsókn lögreglu, þar sem mótmælendurnir höfðu réttarstöðu sakborninga í rannsókninni, þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir verjanda þeirra til þess að fá rannsókn málsins flýtt eða hana fellda niður. Nú nýlega var hins vegar komist að þeirri niðurstöðu að konurnar verða ákærðar og dregnar fyrir dóm vegna atvikanna sem áttu sér stað fyrir hartnær tveimur árum. Þær eru ákærðar fyrir að brjótast „niður í skip” sem þær gerðu augljóslega ekki. Einnig eru konurnar ákærðar fyrir að brjóta gegn lögum um siglingaröryggi, en þó liggur fyrir að umrædd skip áttu aldrei að sigla úr höfn, á meðan á mótmælunum stóð. Að lokum eru þær ákærðar fyrir að hlýða ekki fyrirmælum lögreglu og brjóta þar með gegn 19. grein lögreglulaga. Umrædd grein er mjög gjarnan hluti af málum sem ratað hafa til dómstóla í tengslum við mótmæli. Greinin hljóðar svona: „19. gr. Skylda til að hlýða fyrirmælum lögreglu. Almenningi er skylt að hlýða fyrirmælum sem lögreglan gefur, svo sem vegna umferðarstjórnar eða til þess að halda uppi lögum og reglu á almannafæri." Að mati okkar er lagagreinin gölluð að því leiti að inn í fyrsta málslið vantar þá grundvallarforsendu að fyrirmæli lögreglu þurfi að vera „lögmæt“ til þess að borgurum beri fortakslaus skylda til að hlýða. Síðbúið réttlæti er óréttlæti. Á ensku er spakmæli sem segir „justice delayed is justice denied“. Það hefur talsvert sannleiksgildi og sú var raunin í tilfelli ungu kvennanna sem sættu lögreglurannsókn í um 20 mánuði áður en loks var afráðið að ákæra þær fyrir að klifra upp í möstrin. Það að hafa réttarstöðu sakbornings í slíkri rannsókn er mjög þungbært og felur í sér skerðingu á ferðafrelsi einstaklinga. Óljóst er hvað var raunverulega verið að rannsaka í allan þennan tíma og hvaða hagsmunir voru þar undir, enda liggur fyrir að eigandi hvalveiðibátanna hefur lýst því yfir að mótmælin ollu engu tjóni. Þá er sérstaklega vísað til þess að á meðan mótmælum stóð var á helstu fréttamiðlum landsins bein útsending frá atburðum og því ætti að liggja nokkuð ljóst fyrir hvað þar fór fram – fyrir utan þá athafnir lögreglunnar sjálfrar er lögregluþjónar fóru upp í möstrin og höfðu afskipti af mótmælendum á meðan á mótmælunum stóð, en upptökur af þeim atvikum úr búkmyndavélum lögregluþjóna virðast að hluta til hafa glatast í fórum lögreglu. Þannig verður sakborningum ógerningur að sanna meint harðræði lögreglunnar en lögreglan byggir hins vegar á því að eiga gögn sem sýna meint lögbrot sakborninga og nota þau til að sanna ákæruatriði. Á morgun, 5. júní, tæpum tveimur árum eftir mótmælin, verður þingfest ákæra gegn konunum tveimur í Héraðsdómi Reykjavíkur. Þetta er ekki í fyrsta sinn sem hvalveiðum Íslendinga er mótmælt með þessum hætti, en þó í fyrsta skipti sem ákæruvaldið gengur svo langt að ákæra fyrir það. Rétt er að geta þess að áður hefur nafntogaður Íslendingur framkvæmt nákvæmlega sömu aðgerð í því sama sjónarmiði og umræddar konur gerðu, þ.e. að vekja athygli á dýravelferðarsjónarmiðum sem eru fótum troðin við umræddar veiðar. Þessum manni var ekki gerð nokkurs konar refsing þrátt fyrir að lög hafi lítið breyst frá því umrætt atvik átti sér stað. Hvers vegna þessum konum var fyrst gert að búa við óvissu svo lengi um hverjar lyktir máls yrðu og svo með því að gefa út ákæru gegn þeim, þegar fordæmi eru ekki um slíkt er að öllu leyti óásættanlegt. Jafnræðisregla stjórnarskrár kveður á um að óheimilt sé að mismuna fólki og því vakna áleitnar spurningar þegar ákært er fyrir háttsemi sem áður ollu ekki slíkum aðgerðum af hálfu ríkisvaldsins. Það að klifra upp í möstrin tvö umræddan morgun er aðgerð sem flokkast undir borgaralega óhlýðni. Slíkar gjörðir hafa í gegnum tíðina verið mikilvægar í baráttu fyrir mannréttindum og náttúruvernd, en í þeim felst að um friðsamlega aðgerðir er að ræða þar sem umræddir borgarar taka þó ábyrgð á því að afleiðingar, á borð við ákærumeðferð, kunni að vera af gjörðum þeirra. Sú staða að mál sem er kyrfilega upplýst hvað málsatvik varði sitji á borði lögreglu í næstum tvö ár getur talist refsing í sjálfu sér. Það er tilfellið sem um ræðir hér enda hafa sakborningar orðið fyrir margvíslegum áhrifum af því að hafa yfir höfði sér umrædda ákærumeðferð í allan þennan tíma. Ekki hafa borist svör er skýra með fullnægjandi hætti hvers vegna málsmeðferð dróst svo mjög. Um leið og við förum að refsa fyrir tjáningu erum við komin út á hála braut kælingaráhrifa en án tjáningarfrelsis er lýðræði mikil hætta búin. Sem lögmenn gerum við alvarlega athugasemd við framgöngu lögreglu og ákæruvalds í máli þessu þar sem við teljum að hinar mikilvægu grundvallarreglur um meðalhóf, málhraða og jafnræði hafi lotið í lægra haldi fyrir refsistefnu sem vegur stjórnarskrárvörðu tjáningarfrelsi, og þar með að grunnstoð réttarríkisins. Íslenska réttarríkið getur betur en þetta. Höfundar eru lögmenn. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Hvalveiðar Mest lesið Þrengt að þjóðarleikvanginum Þorvaldur Örlygsson Skoðun Þið voruð í partýinu líka! Gísli Sigurður Gunnlaugsson Skoðun Þétting byggðar er ekki vandamálið Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun Ert þú drusla? Katrín Sigríður J. Steingrímsdóttir,Elísa Rún Svansdóttir,Lilja Íris Long Birnudóttir,Lísa Margrét Gunnarsdóttir,Margrét Baldursdóttir,Silja Höllu Egilsdóttir Skoðun Hverjir eru komnir með nóg? Nichole Leigh Mosty Skoðun Köllum Skjöld Íslands réttu nafni: Rasískt götugengi Ian McDonald Skoðun Að leigja okkar eigin innviði Halldóra Mogensen Skoðun Lýðheilsan að veði? Willum Þór Þórsson Skoðun Sameiginleg yfirlýsing 28 ríkja um málefni Palestínu, hvers virði er hún? Einar Ólafsson Skoðun Alltof mörg sveitarfélög á Íslandi! Gunnar Alexander Ólafsson Skoðun Skoðun Skoðun Þétting byggðar er ekki vandamálið Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Þrengt að þjóðarleikvanginum Þorvaldur Örlygsson skrifar Skoðun Ert þú drusla? Katrín Sigríður J. Steingrímsdóttir,Elísa Rún Svansdóttir,Lilja Íris Long Birnudóttir,Lísa Margrét Gunnarsdóttir,Margrét Baldursdóttir,Silja Höllu Egilsdóttir skrifar Skoðun Sameiginleg yfirlýsing 28 ríkja um málefni Palestínu, hvers virði er hún? Einar Ólafsson skrifar Skoðun Alltof mörg sveitarfélög á Íslandi! Gunnar Alexander Ólafsson skrifar Skoðun Öryggi betur tryggt – fangelsismál færð til nútímans Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Lýðheilsan að veði? Willum Þór Þórsson skrifar Skoðun Evrópusambandsaðild - valdefling íslensks almennings Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Köllum Skjöld Íslands réttu nafni: Rasískt götugengi Ian McDonald skrifar Skoðun Hverjir eru komnir með nóg? Nichole Leigh Mosty skrifar Skoðun Að leigja okkar eigin innviði Halldóra Mogensen skrifar Skoðun Málþóf sem valdníðsla Einar G. Harðarson skrifar Skoðun Klaufaskapur og reynsluleysi? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hvernig spyr ég gervigreind til að fá besta svarið? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Ertu bitur? Björn Leví Gunnarsson skrifar Skoðun Er hægt að læra af draumum? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Afstæði ábyrgðar Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Klassapróf fína fólksins – eða hvernig erfingjar kenna okkur að lifa Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Fjárhagslegt virði vörumerkja Elías Larsen skrifar Skoðun Við ákærum – hver sveik strandveiðisjómenn? Kjartan Páll Sveinsson skrifar Skoðun Þið voruð í partýinu líka! Gísli Sigurður Gunnlaugsson skrifar Skoðun Af hverju varð heimsókn framkvæmdastjóra ESB að NATO-fundi? Helen Ólafsdóttir skrifar Skoðun Veimiltítustjórn og tugþúsundir dáinna barna Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Bragðefni eru ekki vandamálið - Bann við þeim myndi skaða lýðheilsu Abdullah Shihab Wahid skrifar Skoðun Swuayda blæðir: Hróp sem heimurinn heyrir ekki Mouna Nasr skrifar Skoðun Skattar fyrst, svo allt hitt – og hagræðingin sem gleymdist Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Áfangasigur í baráttunni við hernaðinn gegn heimkynnum villta laxins Ingólfur Ásgeirsson,Árni Baldursson skrifar Skoðun Þetta er allt hinum að kenna! Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Þjóðþrifamálin sem stjórnarandstaðan fórnaði á altari útgerðanna Heimir Már Pétursson skrifar Skoðun Sleppir ekki takinu svo auðveldlega aftur Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Sjá meira
Rétturinn til að mótmæla er verndaður af stjórnarskránni, þar sem mælt er fyrir um rétt manna til að safnast saman vopnlausir. Stjórnarskráin verndar einnig skoðana- og tjáningarfrelsi allra þeirra sem á Íslandi eru, enda er slíkt frelsi grundvallarstoð lýðræðisríkja. Þennan rétt nýttu tvær ungar konur sér dagana 4.-5. september 2023, er þær mótmæltu hvalveiðum með friðsamlegum hætti með því að klifra upp í möstur hvalveiðibáta Hvals hf. og dvelja þar í um sólarhring. Áður en fjölmiðlar komu á staðinn hafði lögregla fjarlægt bakpoka annarrar konunnar og þar með allar hennar vistir og lyf. Að sögn konunnar var talsverðu harðræði beitt af hálfu lögreglu við þá aðgerð. Er konurnar komu niður úr möstrunum voru þær handteknar og færðar á lögreglustöð þar sem af þeim voru teknar skýrslur, en að því loknu voru þær frjálsar ferða sinna – eða svo segir lögregla. Það sem tók við var hins vegar tæplega tveggja ára rannsókn lögreglu, þar sem mótmælendurnir höfðu réttarstöðu sakborninga í rannsókninni, þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir verjanda þeirra til þess að fá rannsókn málsins flýtt eða hana fellda niður. Nú nýlega var hins vegar komist að þeirri niðurstöðu að konurnar verða ákærðar og dregnar fyrir dóm vegna atvikanna sem áttu sér stað fyrir hartnær tveimur árum. Þær eru ákærðar fyrir að brjótast „niður í skip” sem þær gerðu augljóslega ekki. Einnig eru konurnar ákærðar fyrir að brjóta gegn lögum um siglingaröryggi, en þó liggur fyrir að umrædd skip áttu aldrei að sigla úr höfn, á meðan á mótmælunum stóð. Að lokum eru þær ákærðar fyrir að hlýða ekki fyrirmælum lögreglu og brjóta þar með gegn 19. grein lögreglulaga. Umrædd grein er mjög gjarnan hluti af málum sem ratað hafa til dómstóla í tengslum við mótmæli. Greinin hljóðar svona: „19. gr. Skylda til að hlýða fyrirmælum lögreglu. Almenningi er skylt að hlýða fyrirmælum sem lögreglan gefur, svo sem vegna umferðarstjórnar eða til þess að halda uppi lögum og reglu á almannafæri." Að mati okkar er lagagreinin gölluð að því leiti að inn í fyrsta málslið vantar þá grundvallarforsendu að fyrirmæli lögreglu þurfi að vera „lögmæt“ til þess að borgurum beri fortakslaus skylda til að hlýða. Síðbúið réttlæti er óréttlæti. Á ensku er spakmæli sem segir „justice delayed is justice denied“. Það hefur talsvert sannleiksgildi og sú var raunin í tilfelli ungu kvennanna sem sættu lögreglurannsókn í um 20 mánuði áður en loks var afráðið að ákæra þær fyrir að klifra upp í möstrin. Það að hafa réttarstöðu sakbornings í slíkri rannsókn er mjög þungbært og felur í sér skerðingu á ferðafrelsi einstaklinga. Óljóst er hvað var raunverulega verið að rannsaka í allan þennan tíma og hvaða hagsmunir voru þar undir, enda liggur fyrir að eigandi hvalveiðibátanna hefur lýst því yfir að mótmælin ollu engu tjóni. Þá er sérstaklega vísað til þess að á meðan mótmælum stóð var á helstu fréttamiðlum landsins bein útsending frá atburðum og því ætti að liggja nokkuð ljóst fyrir hvað þar fór fram – fyrir utan þá athafnir lögreglunnar sjálfrar er lögregluþjónar fóru upp í möstrin og höfðu afskipti af mótmælendum á meðan á mótmælunum stóð, en upptökur af þeim atvikum úr búkmyndavélum lögregluþjóna virðast að hluta til hafa glatast í fórum lögreglu. Þannig verður sakborningum ógerningur að sanna meint harðræði lögreglunnar en lögreglan byggir hins vegar á því að eiga gögn sem sýna meint lögbrot sakborninga og nota þau til að sanna ákæruatriði. Á morgun, 5. júní, tæpum tveimur árum eftir mótmælin, verður þingfest ákæra gegn konunum tveimur í Héraðsdómi Reykjavíkur. Þetta er ekki í fyrsta sinn sem hvalveiðum Íslendinga er mótmælt með þessum hætti, en þó í fyrsta skipti sem ákæruvaldið gengur svo langt að ákæra fyrir það. Rétt er að geta þess að áður hefur nafntogaður Íslendingur framkvæmt nákvæmlega sömu aðgerð í því sama sjónarmiði og umræddar konur gerðu, þ.e. að vekja athygli á dýravelferðarsjónarmiðum sem eru fótum troðin við umræddar veiðar. Þessum manni var ekki gerð nokkurs konar refsing þrátt fyrir að lög hafi lítið breyst frá því umrætt atvik átti sér stað. Hvers vegna þessum konum var fyrst gert að búa við óvissu svo lengi um hverjar lyktir máls yrðu og svo með því að gefa út ákæru gegn þeim, þegar fordæmi eru ekki um slíkt er að öllu leyti óásættanlegt. Jafnræðisregla stjórnarskrár kveður á um að óheimilt sé að mismuna fólki og því vakna áleitnar spurningar þegar ákært er fyrir háttsemi sem áður ollu ekki slíkum aðgerðum af hálfu ríkisvaldsins. Það að klifra upp í möstrin tvö umræddan morgun er aðgerð sem flokkast undir borgaralega óhlýðni. Slíkar gjörðir hafa í gegnum tíðina verið mikilvægar í baráttu fyrir mannréttindum og náttúruvernd, en í þeim felst að um friðsamlega aðgerðir er að ræða þar sem umræddir borgarar taka þó ábyrgð á því að afleiðingar, á borð við ákærumeðferð, kunni að vera af gjörðum þeirra. Sú staða að mál sem er kyrfilega upplýst hvað málsatvik varði sitji á borði lögreglu í næstum tvö ár getur talist refsing í sjálfu sér. Það er tilfellið sem um ræðir hér enda hafa sakborningar orðið fyrir margvíslegum áhrifum af því að hafa yfir höfði sér umrædda ákærumeðferð í allan þennan tíma. Ekki hafa borist svör er skýra með fullnægjandi hætti hvers vegna málsmeðferð dróst svo mjög. Um leið og við förum að refsa fyrir tjáningu erum við komin út á hála braut kælingaráhrifa en án tjáningarfrelsis er lýðræði mikil hætta búin. Sem lögmenn gerum við alvarlega athugasemd við framgöngu lögreglu og ákæruvalds í máli þessu þar sem við teljum að hinar mikilvægu grundvallarreglur um meðalhóf, málhraða og jafnræði hafi lotið í lægra haldi fyrir refsistefnu sem vegur stjórnarskrárvörðu tjáningarfrelsi, og þar með að grunnstoð réttarríkisins. Íslenska réttarríkið getur betur en þetta. Höfundar eru lögmenn.
Ert þú drusla? Katrín Sigríður J. Steingrímsdóttir,Elísa Rún Svansdóttir,Lilja Íris Long Birnudóttir,Lísa Margrét Gunnarsdóttir,Margrét Baldursdóttir,Silja Höllu Egilsdóttir Skoðun
Skoðun Ert þú drusla? Katrín Sigríður J. Steingrímsdóttir,Elísa Rún Svansdóttir,Lilja Íris Long Birnudóttir,Lísa Margrét Gunnarsdóttir,Margrét Baldursdóttir,Silja Höllu Egilsdóttir skrifar
Skoðun Sameiginleg yfirlýsing 28 ríkja um málefni Palestínu, hvers virði er hún? Einar Ólafsson skrifar
Skoðun Öryggi betur tryggt – fangelsismál færð til nútímans Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar
Skoðun Klassapróf fína fólksins – eða hvernig erfingjar kenna okkur að lifa Sigríður Svanborgardóttir skrifar
Skoðun Bragðefni eru ekki vandamálið - Bann við þeim myndi skaða lýðheilsu Abdullah Shihab Wahid skrifar
Skoðun Skattar fyrst, svo allt hitt – og hagræðingin sem gleymdist Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar
Skoðun Áfangasigur í baráttunni við hernaðinn gegn heimkynnum villta laxins Ingólfur Ásgeirsson,Árni Baldursson skrifar
Skoðun Þjóðþrifamálin sem stjórnarandstaðan fórnaði á altari útgerðanna Heimir Már Pétursson skrifar
Ert þú drusla? Katrín Sigríður J. Steingrímsdóttir,Elísa Rún Svansdóttir,Lilja Íris Long Birnudóttir,Lísa Margrét Gunnarsdóttir,Margrét Baldursdóttir,Silja Höllu Egilsdóttir Skoðun