Sögulegur dómur Hæstaréttar – staðfestir sjálfstæði Alþingis Erna Bjarnadóttir skrifar 27. maí 2025 16:03 Dómur Hæstaréttar Íslands í síðustu viku um breytingar á búvörulögum er þýðingarmikill fyrir íslenskt lýðræði og stjórnarskrárbundna þrískiptingu ríkisvaldsins. Í málinu var tekist á um hvort Alþingi hefði brotið gegn stjórnarskránni þegar gerðar voru verulegar breytingar á frumvarpi við meðferð þess á Alþingi. Umdeildur héraðsdómur í hnotskurn Upphaf málsins má rekja til þess er Alþingi samþykkti undanþágu fyrir kjötafurðastöðvar frá tilteknum ákvæðum samkeppnislaga með breytingu á svonefndum búvörulögum. Innes ehf óskaði eftir að Samkeppniseftirlitið (SKE) léti sig málið varða en fékk synjun og höfðaði í kjölfarið dómsmál á hendur SKE. Málið fékk flýtimeðferð fyrir héraðsdómi sem komst að þeirri niðurstöðu að þingmálið hefði ekki verið rætt við þrjár umræður í skilningi 44. gr. Stjórnarskrárinnar og dæmdi lögin því ölögmæt. Mikilvægi málsins fyrir íslenska stjórnskipun Sú staðreynd að Hæstiréttur var skipaður sjö dómurum við meðferð málsins endurspeglar mikilvægi málsins fyrir íslenska stjórnskipun. Niðurstaða réttarins var skýr: Alþingi hefur ríkt og sjálfstætt vald til að ákveða hvernig það mótar lög. Það er fyrst og fremst þingið sjálft – ekki framkvæmdavaldið né dómstólar – sem leggja línurnar um efni og form lagasetningar. Þessi niðurstaða styrkir stöðu þingræðisins þar sem kjörnir fulltrúar á Alþingi fara með löggjafarvaldið, ekki aðrir. Ef þau sjónarmið sem urðu undir í málinu hefðu fengið brautargengi, þá hefði Alþingi í reynd verið gert að einhvers konar stjórnsýslunefnd sem afgreiðir mál eftir forskrift framkvæmdavaldsins. Það hefði verið alvarleg aðför að grundvallarreglunni um þrískiptingu ríkisvaldsins og hlutverki Alþingis sem sjálfstæðs löggjafarvalds og þannig valdamesta hluta ríkisvaldsins. Gagnrýnt var að frumvarpinu hefði verið breytt svo mikið í þinglegri meðferð að það ætti að teljast nýtt mál og því hefði þurft að ræða það að nýju við þrjár umræður og afla umsagna um það á ný. Í dómi Hæstiréttar var lögð áhersla á að Alþingi njóti töluverðs svigrúms til breytinga á lagafrumvörpum, svo framarlega sem grundvallaratriði stjórnarskrárinnar um lýðræðislega og opna umræðu þingmála séu virt. Í dómnum kom einnig fram skýr afstaða til stöðu umsagna í löggjafarstarfi. Umsagnir um lagafrumvörp eru mikilvægar og geta orðið Alþingi til leiðbeiningar, en það er og verður á valdi löggjafans sjálfs að meta inntak og vægi þeirra í lokaafgreiðslu mála. Fyrrverandi forseti EFTA-dómstólsins leggur orð í belg Carl Baudenbacher, fyrrverandi forseti EFTA-dómstólsins, hefur opinberlega fagnað þessari niðurstöðu. Hann hafði áður bent á að Ísland hefði verulegt svigrúm samkvæmt EES-samningnum til að móta eigin undanþágur frá samkeppnisreglum í landbúnaði og væri ekki bundið af þeim undanþágum sem finna má innan ESB. Baudenbacher telur að dómur Hæstaréttar styrki stöðu Íslands innan EES samstarfsins og staðfesti að löggjafinn hafi verulegt svigrúm til að móta eigin reglur á þessu sviði. EES-samningurinn einn og sér komi ekki í veg fyrir það. Umfjöllun um dóm Hæstaréttar Eftir að dómur Hæstaréttar féll hefur hann mætt harðri gagnrýni frá fulltrúum hagsmunasamtaka innflutningsfyrirtækja og jafnvel SKE sjálfs sem þó var áfrýjandi í málinu og vann það fyrir Hæstarétti þar sem fallist var á dómkröfur þess. Framkvæmdastjóri Félags atvinnurekenda, hefur haldið því fram að SKE eigi og megi hvetja þingmenn til að fella gildandi lög – jafnvel með harkalegri orðræðu þegar umsagnir eru veittar nefndum Alþingis. Þessum skilningi verður að mótmæla. Eins og alþekkt er verða stjórnvöld, hér SKE, að byggja háttsemi sína á lögum en engin lagastoð er fyrir framgöngu SKE í þessu máli. Hér má tiltaka að ákvæði samkeppnislaga, sérstaklega c-liður 8. gr., veitir SKE eingöngu heimild til að benda „stjórnvöldum“ – það er framkvæmdarvaldinu – á leiðir til að bæta samkeppni. Alþingi og alþingismenn falla ekki undir skilgreiningu stjórnvalda í þessu samhengi. Þá kemur skýrt fram í 18. gr. samkeppnislaga að ef SKE telur að ákvæði laga stríði gegn markmiðum laganna og torveldi frjálsa samkeppni þá skulu vekja athygli ráðherra á því í áliti en að lokinni þeirri kynningu skuli álitið birt almenningi. Nú er mál að linni - dómur er fallinn Dómur Hæstaréttar staðfestir með afgerandi hætti að Alþingi er ekki undir hæl framkvæmdavaldsins eða dómstóla, það er hið þjóðkjörna þing sem er hinn raunverulegi löggjafi landsins. Þetta er mikilvægur sigur fyrir íslenskt lýðræði og grundvallaratriði íslenskrar stjórnskipunar. Höfundur er hagfræðingur hjá Mjólkursamsölunni og með diploma í opinberri stjórnsýslu. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Erna Bjarnadóttir Undanþága kjötafurðastöðva frá samkeppnislögum Mest lesið Bakslag í skoðanafrelsi? Kári Allansson Skoðun Útgerðin skuldar okkur skýringar Guðmundur Helgi Þórarinsson Skoðun Þegar skoðanir drepa samtalið Þórdís Hólm Filipsdóttir Skoðun Þreytt og drullug börn Guðmundur Finnbogason Skoðun Hataðu mig af því að ég er í Viðreisn, ekki af því að ég er hommi Oddgeir Georgsson Skoðun Leysum heimatilbúinn vanda á húsnæðismarkaði Jóhanna Klara Stefánsdóttir Skoðun Við þurfum að tala saman Páll Rafnar Þorsteinsson Skoðun Fyrirhugað böl við Bústaðaveg og Blesugróf Sveinn Þórhallsson Skoðun Margföldun þjóðarverðmæta: Meira virði úr sömu orku Árni Sigurðsson Skoðun Fjölbreytt námsmat Steinn Jóhannsson Skoðun Skoðun Skoðun Ákalli um samræmingu í eftirliti svarað Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Virðing og framkoma í rökræðum um málefni minnihlutahópa Esjar Smári Blær Gunnarsson skrifar Skoðun Ekki gera ekki neitt Gunnhildur Sveinsdóttir skrifar Skoðun Ekkert heilbrigðiseftirlit á Íslandi? Pétur Halldórsson skrifar Skoðun Útgerðin skuldar okkur skýringar Guðmundur Helgi Þórarinsson skrifar Skoðun Þreytt og drullug börn Guðmundur Finnbogason skrifar Skoðun Betri kvikmyndaskóli Þór Pálsson skrifar Skoðun Fyrirhugað böl við Bústaðaveg og Blesugróf Sveinn Þórhallsson skrifar Skoðun Fjölbreytt námsmat Steinn Jóhannsson skrifar Skoðun Að þvælast fyrir atvinnurekstri - á þeim forsendum sem henta Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Margföldun þjóðarverðmæta: Meira virði úr sömu orku Árni Sigurðsson skrifar Skoðun Ábyrg umfjöllun um sjálfsvíg – erum við öll ritstjórar? Guðrún Jóna Guðlaugsdóttir,Tómas Kristjánsson skrifar Skoðun Þegar skoðanir drepa samtalið Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Leysum heimatilbúinn vanda á húsnæðismarkaði Jóhanna Klara Stefánsdóttir skrifar Skoðun Við þurfum að tala saman Páll Rafnar Þorsteinsson skrifar Skoðun Veðmál í fótbolta – aðgerðir áður en skaðinn verður Birgir Jóhannsson skrifar Skoðun Hataðu mig af því að ég er í Viðreisn, ekki af því að ég er hommi Oddgeir Georgsson skrifar Skoðun Símafrí á skólatíma Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Ömurlegur fyrri hálfleikur – en er enn von? Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Vitund, virðing og von: Jafningjastuðningur í brennidepli Nína Eck skrifar Skoðun Hingað og ekki lengra – Um þögnina sem styður ofbeldi Halldóra Sigríður Sveinsdóttir skrifar Skoðun Ein saga af sextíu þúsund Halldór Ísak Ólafsson skrifar Skoðun Að láta mata sig er svo þægilegt Björn Ólafsson skrifar Skoðun Nýjar reglur um réttindi fólks í ráðningarsambandi Ingvar Sverrisson skrifar Skoðun Ofbeldi í skólum: Áskoranir og leiðir til lausna Soffía Ámundadóttir skrifar Skoðun Bakslag í skoðanafrelsi? Kári Allansson skrifar Skoðun Eplin í andlitshæð Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Bataskólinn – fyrir þig? Guðný Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir skrifar Skoðun Boðsferð Landsvirkjunar Stefán Georgsson skrifar Sjá meira
Dómur Hæstaréttar Íslands í síðustu viku um breytingar á búvörulögum er þýðingarmikill fyrir íslenskt lýðræði og stjórnarskrárbundna þrískiptingu ríkisvaldsins. Í málinu var tekist á um hvort Alþingi hefði brotið gegn stjórnarskránni þegar gerðar voru verulegar breytingar á frumvarpi við meðferð þess á Alþingi. Umdeildur héraðsdómur í hnotskurn Upphaf málsins má rekja til þess er Alþingi samþykkti undanþágu fyrir kjötafurðastöðvar frá tilteknum ákvæðum samkeppnislaga með breytingu á svonefndum búvörulögum. Innes ehf óskaði eftir að Samkeppniseftirlitið (SKE) léti sig málið varða en fékk synjun og höfðaði í kjölfarið dómsmál á hendur SKE. Málið fékk flýtimeðferð fyrir héraðsdómi sem komst að þeirri niðurstöðu að þingmálið hefði ekki verið rætt við þrjár umræður í skilningi 44. gr. Stjórnarskrárinnar og dæmdi lögin því ölögmæt. Mikilvægi málsins fyrir íslenska stjórnskipun Sú staðreynd að Hæstiréttur var skipaður sjö dómurum við meðferð málsins endurspeglar mikilvægi málsins fyrir íslenska stjórnskipun. Niðurstaða réttarins var skýr: Alþingi hefur ríkt og sjálfstætt vald til að ákveða hvernig það mótar lög. Það er fyrst og fremst þingið sjálft – ekki framkvæmdavaldið né dómstólar – sem leggja línurnar um efni og form lagasetningar. Þessi niðurstaða styrkir stöðu þingræðisins þar sem kjörnir fulltrúar á Alþingi fara með löggjafarvaldið, ekki aðrir. Ef þau sjónarmið sem urðu undir í málinu hefðu fengið brautargengi, þá hefði Alþingi í reynd verið gert að einhvers konar stjórnsýslunefnd sem afgreiðir mál eftir forskrift framkvæmdavaldsins. Það hefði verið alvarleg aðför að grundvallarreglunni um þrískiptingu ríkisvaldsins og hlutverki Alþingis sem sjálfstæðs löggjafarvalds og þannig valdamesta hluta ríkisvaldsins. Gagnrýnt var að frumvarpinu hefði verið breytt svo mikið í þinglegri meðferð að það ætti að teljast nýtt mál og því hefði þurft að ræða það að nýju við þrjár umræður og afla umsagna um það á ný. Í dómi Hæstiréttar var lögð áhersla á að Alþingi njóti töluverðs svigrúms til breytinga á lagafrumvörpum, svo framarlega sem grundvallaratriði stjórnarskrárinnar um lýðræðislega og opna umræðu þingmála séu virt. Í dómnum kom einnig fram skýr afstaða til stöðu umsagna í löggjafarstarfi. Umsagnir um lagafrumvörp eru mikilvægar og geta orðið Alþingi til leiðbeiningar, en það er og verður á valdi löggjafans sjálfs að meta inntak og vægi þeirra í lokaafgreiðslu mála. Fyrrverandi forseti EFTA-dómstólsins leggur orð í belg Carl Baudenbacher, fyrrverandi forseti EFTA-dómstólsins, hefur opinberlega fagnað þessari niðurstöðu. Hann hafði áður bent á að Ísland hefði verulegt svigrúm samkvæmt EES-samningnum til að móta eigin undanþágur frá samkeppnisreglum í landbúnaði og væri ekki bundið af þeim undanþágum sem finna má innan ESB. Baudenbacher telur að dómur Hæstaréttar styrki stöðu Íslands innan EES samstarfsins og staðfesti að löggjafinn hafi verulegt svigrúm til að móta eigin reglur á þessu sviði. EES-samningurinn einn og sér komi ekki í veg fyrir það. Umfjöllun um dóm Hæstaréttar Eftir að dómur Hæstaréttar féll hefur hann mætt harðri gagnrýni frá fulltrúum hagsmunasamtaka innflutningsfyrirtækja og jafnvel SKE sjálfs sem þó var áfrýjandi í málinu og vann það fyrir Hæstarétti þar sem fallist var á dómkröfur þess. Framkvæmdastjóri Félags atvinnurekenda, hefur haldið því fram að SKE eigi og megi hvetja þingmenn til að fella gildandi lög – jafnvel með harkalegri orðræðu þegar umsagnir eru veittar nefndum Alþingis. Þessum skilningi verður að mótmæla. Eins og alþekkt er verða stjórnvöld, hér SKE, að byggja háttsemi sína á lögum en engin lagastoð er fyrir framgöngu SKE í þessu máli. Hér má tiltaka að ákvæði samkeppnislaga, sérstaklega c-liður 8. gr., veitir SKE eingöngu heimild til að benda „stjórnvöldum“ – það er framkvæmdarvaldinu – á leiðir til að bæta samkeppni. Alþingi og alþingismenn falla ekki undir skilgreiningu stjórnvalda í þessu samhengi. Þá kemur skýrt fram í 18. gr. samkeppnislaga að ef SKE telur að ákvæði laga stríði gegn markmiðum laganna og torveldi frjálsa samkeppni þá skulu vekja athygli ráðherra á því í áliti en að lokinni þeirri kynningu skuli álitið birt almenningi. Nú er mál að linni - dómur er fallinn Dómur Hæstaréttar staðfestir með afgerandi hætti að Alþingi er ekki undir hæl framkvæmdavaldsins eða dómstóla, það er hið þjóðkjörna þing sem er hinn raunverulegi löggjafi landsins. Þetta er mikilvægur sigur fyrir íslenskt lýðræði og grundvallaratriði íslenskrar stjórnskipunar. Höfundur er hagfræðingur hjá Mjólkursamsölunni og með diploma í opinberri stjórnsýslu.
Skoðun Virðing og framkoma í rökræðum um málefni minnihlutahópa Esjar Smári Blær Gunnarsson skrifar
Skoðun Ábyrg umfjöllun um sjálfsvíg – erum við öll ritstjórar? Guðrún Jóna Guðlaugsdóttir,Tómas Kristjánsson skrifar
Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir skrifar