Söguþráðurinn raknar Gunnar Pálsson skrifar 27. mars 2025 09:02 Þegar þýska skáldið Heine varaði við því á öndverðri nítjándu öld að heimspekilegir þankar hljóðláts háskólakennara gætu grandað heilli siðmenningu var hann ekki að ýkja. Hugmyndir, bæði góðar og slæmar, hafa oft orðið kveikjan að óförum og ófriði. Jafnvel í tilvikum þar sem átök milli ríkja hafa sprottið af öðrum rótum, hafa andstæðingarnir jafnan freistað þess að göfga málstað sinn með því að færa hann í hugmyndalegan búning. Stríðið sem nú geisar í austurhluta álfunnar er að þessu leyti engin undantekning. Ítrekaðar yfirlýsingar forystumanna á Vesturlöndum benda til þess að baráttan um Úkraínu snúist að miklu leyti um hugmyndir. Algengt er að dregin sé markalína milli "lýðræðis" annars vegar og andstæðu þess í formi "valdstjórnunar" hins vegar, eða milli ríkja sem standa vilji vörð um fullveldi, frelsi og réttarríkið og ríkja sem ekki eru talin virða þessar og aðrar grunnstoðir alþjóðakerfisins. Innrás Rússa í Úkraínu hafi staðfest þennan greinarmun. Með henni hafi þau andlýðræðislegu öfl sem förinni ráða í Kreml ekki aðeins gert ólöglega atlögu að öðru fullvalda ríki, heldur einnig sjálfu alþjóðakerfinu. Við þeirri ógn hafi orðið að bregðast. Í vestrænum ríkjum hefur þessi uppteiknaða skýringarmynd Úkraínustríðsins víða átt mikinn hljómgrunn. Tekist hefur góð samstaða um málstaðinn, þ.m.t. víðtækar refsiaðgerðir gegn Rússlandi og margháttaða hernaðar- og efnahagslega aðstoð sem innt hefur verið af hendi við Úkraínu, en hana má ekki síst þakka kröftugri upplýsingastarfsemi og hliðdrægum söguþræði um viðureign stríðsaðila sem glætt gæti vonir um sigur hins réttláta málstaðar lýðræðisríkjanna. Því er á hinn bóginn ekki að leyna að reynst hefur æ erfiðara að samrýma þennan söguþráð raunverulegum aðstæðum. Gjá hefur myndast milli hugmyndanna sem vestræn ríki höfðu einsett sér að berjast fyrir og burða þeirra sjálfra til að framfylgja þeim. Þrátt fyrir dyggilegan stuðning öflugasta varnarbandalags veraldar, hafa varnir Úkraínu jafnt og þétt gefið eftir. Umfangsmikil efnahagsaðstoð hefur ekki komið í veg fyrir að úkraínska ríkið rambar nú á barmi gjaldþrots. Fordæmalausar refsiaðgerðir hafa ekki borið tilætlaðan ávöxt, en Rússum þvert á móti vaxið ásmegin. Þrátt fyrir bakslagið, verður ekki séð að mikill meirihluti vestrænna ríkja, einkum í Evrópu, hyggist kyngja stoltinu. Virðast þau ímynda sér að með því að jórtra nógu oft sömu tugguna um lýðræði, frið og réttlæti í Úkraínu geti þau á endanum gert þessi markmið að veruleika. Ein mikilvægasta vísbending þess að hinn viðtekni söguþráður átakanna í Úkraínu sé farinn að rakna er sú að forysturíkið sjálft virðist að lokum hafa misst á honum trúna. Með ákvörðun sinni um að friðmælast við Rússland og reyna að binda endi á stríðið með viðræðum en ekki vopnavaldi hafa Bandaríkin óbeint viðurkennt að þau ein ráði ekki lengur lögum og lofum, heldur deili þau nú völdum með keppinautum sínum á hinu stóra sviði heimsmálanna. Misráðið væri að líta svo á að þar með teldu Bandaríkin málstað lýðræðis og frelsis ekki lengur þess virði að berjast fyrir. Hinn réttari lærdómur sem stefnubreyting Bandaríkjanna undirstrikar er að hugmyndum, hversu segulmagnaðar sem þær annars kunna að vera, séu skorður settar í alþjóðasamstarfi svo lengi sem afl sé ekki tiltækt til að framkvæma þær. Þegar nánar er að gáð kemur í ljós að annmarkar hafa verið á söguþræðinum frá byrjun. Ólíkt tímum kalda stríðsins, er heimur okkar daga ekki tvískiptur. Hin svarthvíta heimsmynd tveggja blokka lýðræðis- og valdstjórnarríkja, er í besta falli orðin tóm. Ný stórveldi hafa kvatt sér hljóðs, en að þeirra dómi og fleiri ríkja sem fylgja þeim að málum er sá tími liðinn að minnihluti ríkja á Vesturlöndum segi öðrum fyrir verkum eða taki sér sjálskipað hlutverk í baráttunni fyrir lýðræði í heiminum. Líta mörg þeirra raunar einnig svo á að tilraunir vestrænna ríkja til að útvíkka varnarsvæði sitt í nafni sinna eigin hugmynda um lýðræðislega stjórnarhætti, feli í sér ógn við öryggi þeirra sjálfra. Skýrir það e.t.v. að einhverju leyti af hverju ekki hefur tekist betur til en raun beri vitni að einangra Rússland á alþjóðlegum vettvangi. Af framansögðu ætti auðvitað ekki að draga þá ályktun að tími hugmyndanna sé liðinn og lögmál hnefaréttarins hafi leyst þær af hólmi. Þegar Sameinuðu þjóðirnar voru stofnaðar fyrir 80 árum var grunnur lagður fyrir hugmyndir sem hafa átti að leiðarljósi svo takast mætti að varðveita friðinn. Í honum fólst m.a. að tekið yrði mið af sjónarmiðum ólíkra ríkja og þeim gagnkvæm virðing sýnd. Vilji vestræn ríki, sem lært ættu að hafa af biturri reynslu í Úkraínu að þau geta ekki breytt heiminum eftir eigin höfði, gera aðra tilraun til að byggja á þeim grunni er vonum seinna að þau láti af því verða. Höfundur er fyrrverandi sendiherra, m.a. hjá Sameinuðu þjóðunum, NATO, CSCE og ESB. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Innrás Rússa í Úkraínu Mest lesið Flokkur fólksins eða flokkun fólksins? Halldóra Lillý Jóhannsdóttir Skoðun Hver ætlar að bera ábyrgð á mannslífi? Sævar Þór Jónsson Skoðun Íslendingar flytja út fisk og líka ofbeldismenn Guðný S. Bjarnadóttir Skoðun Betri nýting á tíma og fjármunum Reykjavíkurborgar 2/3 Magnea Gná Jóhannsdóttir Skoðun Horfumst í augu Kristín Thoroddsen Skoðun 30 silfurpeningar dýralækna? 125.000 lítrar af blóði tappaðir af 4088 merum (með valdi), af eiðsvörðum dýralæknum, 2023 Ole Anton Bieltvedt Skoðun Skólarnir lokaðir - myglan vinnur Guðmundur Þórir Sigurðsson Skoðun Lægjum öldurnar Halla Hrund Logadóttir Skoðun Opið bréf til heilbrigðisráðherra: Iðjuþjálfar – mikilvægur mannauður í geðheilbrigðisþjónustu framtíðarinnar Erna Rut Elvarsdóttir,Lilja Logadóttir, Rebekka Lind Hjaltadóttir,Sandra Dís Sigurðardóttir Skoðun Er útlegð á innleið? Reyn Alpha Magnúsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Er útlegð á innleið? Reyn Alpha Magnúsdóttir skrifar Skoðun Leiðsögundurinn Gaur gerir mig að betri manneskju Þorkell J. Steindal skrifar Skoðun Börn á flótta – nýtt líf, nýtt tungumál og nýtt tækifæri í íslenskum grunnskólum Friðþjófur Helgi Karlsson skrifar Skoðun Skólarnir lokaðir - myglan vinnur Guðmundur Þórir Sigurðsson skrifar Skoðun Flokkur fólksins eða flokkun fólksins? Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Betri nýting á tíma og fjármunum Reykjavíkurborgar 2/3 Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Hver ætlar að bera ábyrgð á mannslífi? Sævar Þór Jónsson skrifar Skoðun Horfumst í augu Kristín Thoroddsen skrifar Skoðun 30 silfurpeningar dýralækna? 125.000 lítrar af blóði tappaðir af 4088 merum (með valdi), af eiðsvörðum dýralæknum, 2023 Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Opið bréf til heilbrigðisráðherra: Iðjuþjálfar – mikilvægur mannauður í geðheilbrigðisþjónustu framtíðarinnar Erna Rut Elvarsdóttir,Lilja Logadóttir, Rebekka Lind Hjaltadóttir,Sandra Dís Sigurðardóttir skrifar Skoðun Saga Israa á Gaza og hvernig hægt er að verða að liði Katrín Harðardóttir,Israa Saed skrifar Skoðun Fordómar frá sálfélagslegu sjónarhorni Sóley Dröfn Davíðsdóttir skrifar Skoðun Er aldur bara tala? Teitur Guðmundsson skrifar Skoðun Íslendingar flytja út fisk og líka ofbeldismenn Guðný S. Bjarnadóttir skrifar Skoðun Iðjuþjálfar í leik- og grunnskólum: Tækifæri í baráttunni gegn agavanda og skólaforðun Hekla Björt Birkisdóttir,Hrefna Dagbjört Arnardóttir,Inga Fríða Guðbjörnsdóttir,Íris Kristrún Kristmundsdóttir skrifar Skoðun Frans páfi kvaddur eða meðtekinn? Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Lægjum öldurnar Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Að hata einhvern sem þú þarft á að halda? Katrín Pétursdóttir skrifar Skoðun Íslenskar pyndingar Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun SFS, Exit og norska leiðin þeirra Jón Kaldal skrifar Skoðun Friður - í framsöguhætti eða viðtengingarhætti? Bryndís Schram skrifar Skoðun Næringarfræði er lykillinn að betri heilsu, viltu vera með? Guðrún Nanna Egilsdóttir skrifar Skoðun Löngu þarft samtal um hóp sem gleymist! Katarzyna Kubiś skrifar Skoðun Menntun fyrir öll – nema okkur Haukur Guðmundsson skrifar Skoðun Það er ekki hægt að loka augunum fyrir þessum veruleika Davíð Bergmann skrifar Skoðun Kirkjugarðsballið: Eiga Íslendingar að mæta þar? Birgir Dýrfjörð skrifar Skoðun Að sækja gullið (okkar) Þröstur Friðfinnsson skrifar Skoðun Til hamingju blaðamenn! Hjálmar Jónsson skrifar Skoðun Stormur í Þjóðleikhúsinu Bubbi Morthens skrifar Skoðun Börn í skugga stríðs Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Sjá meira
Þegar þýska skáldið Heine varaði við því á öndverðri nítjándu öld að heimspekilegir þankar hljóðláts háskólakennara gætu grandað heilli siðmenningu var hann ekki að ýkja. Hugmyndir, bæði góðar og slæmar, hafa oft orðið kveikjan að óförum og ófriði. Jafnvel í tilvikum þar sem átök milli ríkja hafa sprottið af öðrum rótum, hafa andstæðingarnir jafnan freistað þess að göfga málstað sinn með því að færa hann í hugmyndalegan búning. Stríðið sem nú geisar í austurhluta álfunnar er að þessu leyti engin undantekning. Ítrekaðar yfirlýsingar forystumanna á Vesturlöndum benda til þess að baráttan um Úkraínu snúist að miklu leyti um hugmyndir. Algengt er að dregin sé markalína milli "lýðræðis" annars vegar og andstæðu þess í formi "valdstjórnunar" hins vegar, eða milli ríkja sem standa vilji vörð um fullveldi, frelsi og réttarríkið og ríkja sem ekki eru talin virða þessar og aðrar grunnstoðir alþjóðakerfisins. Innrás Rússa í Úkraínu hafi staðfest þennan greinarmun. Með henni hafi þau andlýðræðislegu öfl sem förinni ráða í Kreml ekki aðeins gert ólöglega atlögu að öðru fullvalda ríki, heldur einnig sjálfu alþjóðakerfinu. Við þeirri ógn hafi orðið að bregðast. Í vestrænum ríkjum hefur þessi uppteiknaða skýringarmynd Úkraínustríðsins víða átt mikinn hljómgrunn. Tekist hefur góð samstaða um málstaðinn, þ.m.t. víðtækar refsiaðgerðir gegn Rússlandi og margháttaða hernaðar- og efnahagslega aðstoð sem innt hefur verið af hendi við Úkraínu, en hana má ekki síst þakka kröftugri upplýsingastarfsemi og hliðdrægum söguþræði um viðureign stríðsaðila sem glætt gæti vonir um sigur hins réttláta málstaðar lýðræðisríkjanna. Því er á hinn bóginn ekki að leyna að reynst hefur æ erfiðara að samrýma þennan söguþráð raunverulegum aðstæðum. Gjá hefur myndast milli hugmyndanna sem vestræn ríki höfðu einsett sér að berjast fyrir og burða þeirra sjálfra til að framfylgja þeim. Þrátt fyrir dyggilegan stuðning öflugasta varnarbandalags veraldar, hafa varnir Úkraínu jafnt og þétt gefið eftir. Umfangsmikil efnahagsaðstoð hefur ekki komið í veg fyrir að úkraínska ríkið rambar nú á barmi gjaldþrots. Fordæmalausar refsiaðgerðir hafa ekki borið tilætlaðan ávöxt, en Rússum þvert á móti vaxið ásmegin. Þrátt fyrir bakslagið, verður ekki séð að mikill meirihluti vestrænna ríkja, einkum í Evrópu, hyggist kyngja stoltinu. Virðast þau ímynda sér að með því að jórtra nógu oft sömu tugguna um lýðræði, frið og réttlæti í Úkraínu geti þau á endanum gert þessi markmið að veruleika. Ein mikilvægasta vísbending þess að hinn viðtekni söguþráður átakanna í Úkraínu sé farinn að rakna er sú að forysturíkið sjálft virðist að lokum hafa misst á honum trúna. Með ákvörðun sinni um að friðmælast við Rússland og reyna að binda endi á stríðið með viðræðum en ekki vopnavaldi hafa Bandaríkin óbeint viðurkennt að þau ein ráði ekki lengur lögum og lofum, heldur deili þau nú völdum með keppinautum sínum á hinu stóra sviði heimsmálanna. Misráðið væri að líta svo á að þar með teldu Bandaríkin málstað lýðræðis og frelsis ekki lengur þess virði að berjast fyrir. Hinn réttari lærdómur sem stefnubreyting Bandaríkjanna undirstrikar er að hugmyndum, hversu segulmagnaðar sem þær annars kunna að vera, séu skorður settar í alþjóðasamstarfi svo lengi sem afl sé ekki tiltækt til að framkvæma þær. Þegar nánar er að gáð kemur í ljós að annmarkar hafa verið á söguþræðinum frá byrjun. Ólíkt tímum kalda stríðsins, er heimur okkar daga ekki tvískiptur. Hin svarthvíta heimsmynd tveggja blokka lýðræðis- og valdstjórnarríkja, er í besta falli orðin tóm. Ný stórveldi hafa kvatt sér hljóðs, en að þeirra dómi og fleiri ríkja sem fylgja þeim að málum er sá tími liðinn að minnihluti ríkja á Vesturlöndum segi öðrum fyrir verkum eða taki sér sjálskipað hlutverk í baráttunni fyrir lýðræði í heiminum. Líta mörg þeirra raunar einnig svo á að tilraunir vestrænna ríkja til að útvíkka varnarsvæði sitt í nafni sinna eigin hugmynda um lýðræðislega stjórnarhætti, feli í sér ógn við öryggi þeirra sjálfra. Skýrir það e.t.v. að einhverju leyti af hverju ekki hefur tekist betur til en raun beri vitni að einangra Rússland á alþjóðlegum vettvangi. Af framansögðu ætti auðvitað ekki að draga þá ályktun að tími hugmyndanna sé liðinn og lögmál hnefaréttarins hafi leyst þær af hólmi. Þegar Sameinuðu þjóðirnar voru stofnaðar fyrir 80 árum var grunnur lagður fyrir hugmyndir sem hafa átti að leiðarljósi svo takast mætti að varðveita friðinn. Í honum fólst m.a. að tekið yrði mið af sjónarmiðum ólíkra ríkja og þeim gagnkvæm virðing sýnd. Vilji vestræn ríki, sem lært ættu að hafa af biturri reynslu í Úkraínu að þau geta ekki breytt heiminum eftir eigin höfði, gera aðra tilraun til að byggja á þeim grunni er vonum seinna að þau láti af því verða. Höfundur er fyrrverandi sendiherra, m.a. hjá Sameinuðu þjóðunum, NATO, CSCE og ESB.
30 silfurpeningar dýralækna? 125.000 lítrar af blóði tappaðir af 4088 merum (með valdi), af eiðsvörðum dýralæknum, 2023 Ole Anton Bieltvedt Skoðun
Opið bréf til heilbrigðisráðherra: Iðjuþjálfar – mikilvægur mannauður í geðheilbrigðisþjónustu framtíðarinnar Erna Rut Elvarsdóttir,Lilja Logadóttir, Rebekka Lind Hjaltadóttir,Sandra Dís Sigurðardóttir Skoðun
Skoðun Börn á flótta – nýtt líf, nýtt tungumál og nýtt tækifæri í íslenskum grunnskólum Friðþjófur Helgi Karlsson skrifar
Skoðun 30 silfurpeningar dýralækna? 125.000 lítrar af blóði tappaðir af 4088 merum (með valdi), af eiðsvörðum dýralæknum, 2023 Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Opið bréf til heilbrigðisráðherra: Iðjuþjálfar – mikilvægur mannauður í geðheilbrigðisþjónustu framtíðarinnar Erna Rut Elvarsdóttir,Lilja Logadóttir, Rebekka Lind Hjaltadóttir,Sandra Dís Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Iðjuþjálfar í leik- og grunnskólum: Tækifæri í baráttunni gegn agavanda og skólaforðun Hekla Björt Birkisdóttir,Hrefna Dagbjört Arnardóttir,Inga Fríða Guðbjörnsdóttir,Íris Kristrún Kristmundsdóttir skrifar
30 silfurpeningar dýralækna? 125.000 lítrar af blóði tappaðir af 4088 merum (með valdi), af eiðsvörðum dýralæknum, 2023 Ole Anton Bieltvedt Skoðun
Opið bréf til heilbrigðisráðherra: Iðjuþjálfar – mikilvægur mannauður í geðheilbrigðisþjónustu framtíðarinnar Erna Rut Elvarsdóttir,Lilja Logadóttir, Rebekka Lind Hjaltadóttir,Sandra Dís Sigurðardóttir Skoðun