50 ár liðin frá herforingjabyltingunni í Chile Gylfi Páll Hersir skrifar 11. september 2023 08:30 Í dag eru 50 ár liðin frá því að herforingjar undir forystu Augusto Pinochet steyptu lýðræðislega kjörinni ríkisstjórn Salvador Allende í Chile með dyggri aðstoð bandarískra stjórnvalda og auðhringa. Herforingjarnir, górillurnar eins og þeir voru víða kallaðir, beittu gífurlegri hörku og fantaskap. Þúsundir voru teknir af lífi, tugþúsundum var smalað inn á íþróttaleikvang höfuðborgarinnar Santiago (margir áttu ekki afturkvæmt, m.a. var tónlistamaðurinn Viktor Jara limlestur og myrtur þar á hræðilegan hátt) og skelfilegar pyntingar á almenningi áttu sér stað. Mörgum tókst að koma sér úr landi. Ég kynntist nokkrum þeirra á námsárum mínum í Danmörku. Hreyfingar spruttu víða upp til stuðnings alþýðu manna í Chile. Hér á landi hafa verið haldnir útifundir henni til stuðnings þennan dag í september, gefnir út bæklingar og gerðir útvarpsþættir. Mogginn og Ríkisútvarpið sýndu valdatökunni hins vegar skilning eða beinan stuðning. Ekkert heyrðist lengi vel frá utanríkisráðherra Íslands, öfugt við kollegana á öllum hinum Norðurlöndunum, fylgispektin við Bandaríkin var í fyrirrúmi. Miklar vonir höfðu verið bundnar við ríkisstjórn Allende og stefnu hennar. Áfallið var því mikið og vakti víða mikil mótmæli. Þetta var á sama tíma og Bandaríkin voru að tapa stríðinu í Víetnam og kröftug mótmæli gegn stríðsrekstri þeirra fóru víða fram. Kopar- og járnvinnsla stóð undir 80% gjaldeyris Chile á árunum fyrir 1970. Einungis 10% námanna voru í eigu Chilebúa en hin 90% voru í eigu bandarískra félaga. Þangað fór stærsti hluti afrakstursins. Þau stjórnuðu jafnframt sölu og dreifingu kopars í heiminum. Lengi var umtalsverður útflutningur landbúnaðarframleiðslu frá Chile, seinni hluta síðustu aldar neyddist Chile hins vegar til þessa að flytja inn matvæli í mjög stórum stíl. Þetta helgaðist af því að svipað og í flestum löndum Suður- og Mið-Ameríku var stærsti hluti ræktaðs lands í eigu örfárra fjölskyldna en bláfátækir leiguliðar ræktuðu landið á löngu úreltan hátt. Ólæsi var útbreitt meðal leiguliðanna, ástand heilbrigðismála skelfilegt og pólitísk réttindi þeirra takmörkuð. Allende bauð sig fyrst fram til forseta landsins 1958 og svo aftur 1964 en þá hafði Kristilegi demókratinn Eduardo Frei betur með ríkulegum fjárstuðningi frá Bandaríkjunum. Þrátt fyrir róttæka stefnuskrá var ekki staðið nema að litlu leyti við loforð um jarðnæðisumbætur og jafnari tekjudreifingu. Erlendar fjárfestingar, einkum japanskra og bandarískra fyrirtækja, jukust á þessum árum. Herinn braut á bak aftur verkföll námamann í tvígang. Í kjölfarið var farið í allsherjarverkfall og gengnar kröfugöngur sem herinn réðst gegn. Þó nokkrir féllu í Santiago. Það var m.a. í þessu ljósi að kosningabandalag Allende, Alþýðufylkingin (Unidad Popular), sigraði í forsetakosningunum í september 1970. Að bandalaginu stóðu nokkrir flokkar: Sósíalistaflokkurinn (flokkur Allende), Kommúnistaflokkurinn, Róttæki-flokkurinn og klofingsbrot frá Kristilegum demókrötum auk tveggja annarra smærri flokka. Alþýðufylking Allende þjóðnýtti kopar-, saltpétur-, járn- og kolanámur auk nokkurra banka – bætur komu á móti. Lög um jarðnæðisumbætur sem fyrri stjórn hafði samþykkt en heykst á að framfylgja var hrundið í framkvæmd. Leiguliðar fengu nú jarðnæði til eigin ræktunar. Laun verkafólks hækkuðu umtalsvert og börn fengu mjólkurglas á degi hverjum. Þúsundir pólitískra fanga voru látnir lausir. Stjórnin tók upp stjórnmálasamband við Kúbu og hóf viðskipti við landið. Hún tók upp aðra stefnu í utanríkismálum og lýsti sig m.a. andsnúna innrásarstríði Bandaríkjanna í Víetnam. Strax að afstöðnum kosningunum 1970 hófu Bandaríkin efnahagsstríð á hendur Chile. Alþjóðabankinn snarminnkaði lán til landsins og erlendar fjárfestingar stöðvuðust. Innflutningur á ýmsum varahlutum og hveiti frá Bandaríkjunum hætti sem og öll efnahagsaðstoð. Bandarísk fyrirtæki sem átt höfðu koparnámurnar kváðust ekki hafa fengið nægilegar bætur fyrir þjóðnýtinguna (kunnugt stef) og reyndu að ýta Chile út af markaðnum. Bandarísku tæknifólki var þröngvað út úr námarekstrinum í þeim tilgangi að skapa vandræði við framleiðsluna. Bandarísk fyrirtæki seldu koparbirgðir sínar til þess eins að lækka heimsmarkaðsverðið á kopar (þeim tókst ætlunarverk sitt, heimsmarkaðsverðið var u.þ.b. helmingi lægra í valdatíma Allende en fyrir og eftir hann). Borgarastéttin í Chile dró úr framleiðslunni, hamstraði nauðsynjar og tók peninga út úr bönkunum. Búðareigendur og vörubílstjórar fóru í verkfall og vel stæðar konur gengu um götur og börðu á pönnur og potta. Allt var gert til að skapa ringulreið og grafa undan stjórnvöldum. Bandarískir heimsvaldasinnar tóku virkan þátt í þessu; sendiráðið, CIA og kúbanskir gagnbyltingarsinnar þjálfaðir af Bandaríkjamönnum. Þegar aðstoð Bandaríkjanna við Chile var hætt var tvennt undanskilið. Í fyrsta lagi héldu þau áfram að styðja (m.a. fjárhagslega) og þjálfa herinn og í öðru lagi var milljónum dollara varið til þess að trufla efnahagslífið m.a. með stuðningi við verkfall vörubílstjóra. Í skýrslu bandarískrar þingnefndar um starfsemi leyniþjónustunnar, CIA fljótlega eftir herforingjabyltinguna kom í ljós að CIA dældi peningum í andstæðinga Allende í kosningunum 1970 eins og hún hafði raunar gert 1964. Þingmönnum var mútað til þess að reyna að koma í veg fyrir samþykkt þeirra á kjöri Allende. “Fjörutíumannanefnd” Öryggisráðs Bandaríkjanna undir forsæti Henry Kissinger samþykkti ríkuleg fjárútlát til þess að skapa sem mestan glundroða í landinu eftir kosningarnar 1970. CIA studdi líka andstæðinga Allende fjárhagslega í þingkosningunum 1973. Samkvæmt vitnisburði Richard Helms forstjóra CIA varði leyniþjónustan tugum milljóna dollara til þess að valda sem mesti upplausn á þriggja ára valdatíma ríkisstjórnar Allende. Enn er ekki vitað hversu mikið fé kom til viðbótar frá stórfyrirtækjunum, innlendum sem bandarískum. Með stjórn Alþýðufylkingar Allende var ákveðin stjórnmálaleg og viðskiptaleg einangrun Kúbu rofin. Aðdáun Allende á kúbönsku byltingunni og Fídel Castro var vel kunn og var þyrnir í augum bandarískra stjórnvalda. Castro var boðið til Chile ári eftir kosningarnar og ferðaðist hann um landið í tæpan mánuð. Þetta var fyrsta opinbera heimsókn hans til annars lands í Rómönsku Ameríku í 11 ár. Kúbanir studdu ávallt Allende með ráðum og dáð en þeim var líka vel ljóst að lýðræði var ekki ofarlega í huga heimsvaldasinna og ráðastéttarinnar í Chile þegar þrengja tók að hagsmunum þeirra. Allende horfði hins vegar ekki á þessa staðreynd og nýtti ekki tækifæri til þess að fylkja alþýðu manna bak við stefnu og fyrirætlanir stjórnarinnar og búa sig undir að mæta hryðjuverkum andstæðinganna. Herinn og lögreglan voru ekki bandamenn og tóku til sinna ráða þegar færi gafst með skelfilegum afleiðingum fyrir alþýðu í Chile. Höfundur er áhugasamur um það sem gerist í heiminum og tók virkan þátt í stuðningsstarfi við alþýðu fólks í Chile hér á landi og í Danmörku. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Gylfi Páll Hersir Chile Mest lesið Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson Skoðun Ríkissjóður snuðaður um stórar fjárhæðir Sigurjón Þórðarson Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun Er verið að blekkja almenning og sjómenn? Einar Hannes Harðarson Skoðun Skólamáltíðir í Hafnarfirði. Af hverju bauð enginn í verkið? Davíð Arnar Stefánsson Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon Skoðun Flækjustig í skjóli einföldunar Kolbrún Georgsdóttir Skoðun Kópavogsmódelið Ragnheiður Ósk Jensdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Eflum geðheilsu alla daga Guðbjörg Sveinsdóttir skrifar Skoðun Getur fólk með gigt látið drauma sína rætast? Hrönn Stefánsdóttir skrifar Skoðun Réttlæti hins sterka. Hvernig hinn sterki getur unnið nánast öll dómsmál Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Við sem lifum með POTS höfum verið yfirgefin af kerfinu Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Drifkraftur bata – Alþjóðlegi geðheilbrigðisdagurinn Sigríður Ásta Hauksdóttir skrifar Skoðun Lordinn lýgur! Andrés Pétursson skrifar Skoðun Það er ekki hægt að þykjast með líf barnanna okkar Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Í örugga höfn! Örlygur Hnefill Örlygsson,Bergur Elías Ágústsson skrifar Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar Skoðun Varasjóður eða hefðbundið styrkjakerfi? Birgitta Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Geðheilsa á tímum óvissu og áskorana María Heimisdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið Ragnheiður Ósk Jensdóttir skrifar Skoðun Villta vestur ólöglegra veðmálaauglýsinga á Íslandi Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon skrifar Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson skrifar Skoðun Að gera ráð fyrir frelsi Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Að þekkja sín takmörk Heiðar Guðjónsson skrifar Skoðun Gervigreind og dómgreind Henry Alexander Henrysson skrifar Skoðun Fjárfesting í réttindum barna bætir fjárhag sveitarfélaga Marín Rós Eyjólfsdóttir skrifar Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar Skoðun Á að takmarka samfélagsmiðlanotkun barna? María Rut Kristinsdóttir skrifar Skoðun Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson skrifar Skoðun Hvað er í gangi? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Lausnir í leikskólamálum Kristín Thoroddsen skrifar Skoðun Hjálpum fólki að eignast börn Hildur Sverrisdóttir skrifar Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Hvetjandi refsing Reykjavíkurborgar Halla Gunnarsdóttir skrifar Sjá meira
Í dag eru 50 ár liðin frá því að herforingjar undir forystu Augusto Pinochet steyptu lýðræðislega kjörinni ríkisstjórn Salvador Allende í Chile með dyggri aðstoð bandarískra stjórnvalda og auðhringa. Herforingjarnir, górillurnar eins og þeir voru víða kallaðir, beittu gífurlegri hörku og fantaskap. Þúsundir voru teknir af lífi, tugþúsundum var smalað inn á íþróttaleikvang höfuðborgarinnar Santiago (margir áttu ekki afturkvæmt, m.a. var tónlistamaðurinn Viktor Jara limlestur og myrtur þar á hræðilegan hátt) og skelfilegar pyntingar á almenningi áttu sér stað. Mörgum tókst að koma sér úr landi. Ég kynntist nokkrum þeirra á námsárum mínum í Danmörku. Hreyfingar spruttu víða upp til stuðnings alþýðu manna í Chile. Hér á landi hafa verið haldnir útifundir henni til stuðnings þennan dag í september, gefnir út bæklingar og gerðir útvarpsþættir. Mogginn og Ríkisútvarpið sýndu valdatökunni hins vegar skilning eða beinan stuðning. Ekkert heyrðist lengi vel frá utanríkisráðherra Íslands, öfugt við kollegana á öllum hinum Norðurlöndunum, fylgispektin við Bandaríkin var í fyrirrúmi. Miklar vonir höfðu verið bundnar við ríkisstjórn Allende og stefnu hennar. Áfallið var því mikið og vakti víða mikil mótmæli. Þetta var á sama tíma og Bandaríkin voru að tapa stríðinu í Víetnam og kröftug mótmæli gegn stríðsrekstri þeirra fóru víða fram. Kopar- og járnvinnsla stóð undir 80% gjaldeyris Chile á árunum fyrir 1970. Einungis 10% námanna voru í eigu Chilebúa en hin 90% voru í eigu bandarískra félaga. Þangað fór stærsti hluti afrakstursins. Þau stjórnuðu jafnframt sölu og dreifingu kopars í heiminum. Lengi var umtalsverður útflutningur landbúnaðarframleiðslu frá Chile, seinni hluta síðustu aldar neyddist Chile hins vegar til þessa að flytja inn matvæli í mjög stórum stíl. Þetta helgaðist af því að svipað og í flestum löndum Suður- og Mið-Ameríku var stærsti hluti ræktaðs lands í eigu örfárra fjölskyldna en bláfátækir leiguliðar ræktuðu landið á löngu úreltan hátt. Ólæsi var útbreitt meðal leiguliðanna, ástand heilbrigðismála skelfilegt og pólitísk réttindi þeirra takmörkuð. Allende bauð sig fyrst fram til forseta landsins 1958 og svo aftur 1964 en þá hafði Kristilegi demókratinn Eduardo Frei betur með ríkulegum fjárstuðningi frá Bandaríkjunum. Þrátt fyrir róttæka stefnuskrá var ekki staðið nema að litlu leyti við loforð um jarðnæðisumbætur og jafnari tekjudreifingu. Erlendar fjárfestingar, einkum japanskra og bandarískra fyrirtækja, jukust á þessum árum. Herinn braut á bak aftur verkföll námamann í tvígang. Í kjölfarið var farið í allsherjarverkfall og gengnar kröfugöngur sem herinn réðst gegn. Þó nokkrir féllu í Santiago. Það var m.a. í þessu ljósi að kosningabandalag Allende, Alþýðufylkingin (Unidad Popular), sigraði í forsetakosningunum í september 1970. Að bandalaginu stóðu nokkrir flokkar: Sósíalistaflokkurinn (flokkur Allende), Kommúnistaflokkurinn, Róttæki-flokkurinn og klofingsbrot frá Kristilegum demókrötum auk tveggja annarra smærri flokka. Alþýðufylking Allende þjóðnýtti kopar-, saltpétur-, járn- og kolanámur auk nokkurra banka – bætur komu á móti. Lög um jarðnæðisumbætur sem fyrri stjórn hafði samþykkt en heykst á að framfylgja var hrundið í framkvæmd. Leiguliðar fengu nú jarðnæði til eigin ræktunar. Laun verkafólks hækkuðu umtalsvert og börn fengu mjólkurglas á degi hverjum. Þúsundir pólitískra fanga voru látnir lausir. Stjórnin tók upp stjórnmálasamband við Kúbu og hóf viðskipti við landið. Hún tók upp aðra stefnu í utanríkismálum og lýsti sig m.a. andsnúna innrásarstríði Bandaríkjanna í Víetnam. Strax að afstöðnum kosningunum 1970 hófu Bandaríkin efnahagsstríð á hendur Chile. Alþjóðabankinn snarminnkaði lán til landsins og erlendar fjárfestingar stöðvuðust. Innflutningur á ýmsum varahlutum og hveiti frá Bandaríkjunum hætti sem og öll efnahagsaðstoð. Bandarísk fyrirtæki sem átt höfðu koparnámurnar kváðust ekki hafa fengið nægilegar bætur fyrir þjóðnýtinguna (kunnugt stef) og reyndu að ýta Chile út af markaðnum. Bandarísku tæknifólki var þröngvað út úr námarekstrinum í þeim tilgangi að skapa vandræði við framleiðsluna. Bandarísk fyrirtæki seldu koparbirgðir sínar til þess eins að lækka heimsmarkaðsverðið á kopar (þeim tókst ætlunarverk sitt, heimsmarkaðsverðið var u.þ.b. helmingi lægra í valdatíma Allende en fyrir og eftir hann). Borgarastéttin í Chile dró úr framleiðslunni, hamstraði nauðsynjar og tók peninga út úr bönkunum. Búðareigendur og vörubílstjórar fóru í verkfall og vel stæðar konur gengu um götur og börðu á pönnur og potta. Allt var gert til að skapa ringulreið og grafa undan stjórnvöldum. Bandarískir heimsvaldasinnar tóku virkan þátt í þessu; sendiráðið, CIA og kúbanskir gagnbyltingarsinnar þjálfaðir af Bandaríkjamönnum. Þegar aðstoð Bandaríkjanna við Chile var hætt var tvennt undanskilið. Í fyrsta lagi héldu þau áfram að styðja (m.a. fjárhagslega) og þjálfa herinn og í öðru lagi var milljónum dollara varið til þess að trufla efnahagslífið m.a. með stuðningi við verkfall vörubílstjóra. Í skýrslu bandarískrar þingnefndar um starfsemi leyniþjónustunnar, CIA fljótlega eftir herforingjabyltinguna kom í ljós að CIA dældi peningum í andstæðinga Allende í kosningunum 1970 eins og hún hafði raunar gert 1964. Þingmönnum var mútað til þess að reyna að koma í veg fyrir samþykkt þeirra á kjöri Allende. “Fjörutíumannanefnd” Öryggisráðs Bandaríkjanna undir forsæti Henry Kissinger samþykkti ríkuleg fjárútlát til þess að skapa sem mestan glundroða í landinu eftir kosningarnar 1970. CIA studdi líka andstæðinga Allende fjárhagslega í þingkosningunum 1973. Samkvæmt vitnisburði Richard Helms forstjóra CIA varði leyniþjónustan tugum milljóna dollara til þess að valda sem mesti upplausn á þriggja ára valdatíma ríkisstjórnar Allende. Enn er ekki vitað hversu mikið fé kom til viðbótar frá stórfyrirtækjunum, innlendum sem bandarískum. Með stjórn Alþýðufylkingar Allende var ákveðin stjórnmálaleg og viðskiptaleg einangrun Kúbu rofin. Aðdáun Allende á kúbönsku byltingunni og Fídel Castro var vel kunn og var þyrnir í augum bandarískra stjórnvalda. Castro var boðið til Chile ári eftir kosningarnar og ferðaðist hann um landið í tæpan mánuð. Þetta var fyrsta opinbera heimsókn hans til annars lands í Rómönsku Ameríku í 11 ár. Kúbanir studdu ávallt Allende með ráðum og dáð en þeim var líka vel ljóst að lýðræði var ekki ofarlega í huga heimsvaldasinna og ráðastéttarinnar í Chile þegar þrengja tók að hagsmunum þeirra. Allende horfði hins vegar ekki á þessa staðreynd og nýtti ekki tækifæri til þess að fylkja alþýðu manna bak við stefnu og fyrirætlanir stjórnarinnar og búa sig undir að mæta hryðjuverkum andstæðinganna. Herinn og lögreglan voru ekki bandamenn og tóku til sinna ráða þegar færi gafst með skelfilegum afleiðingum fyrir alþýðu í Chile. Höfundur er áhugasamur um það sem gerist í heiminum og tók virkan þátt í stuðningsstarfi við alþýðu fólks í Chile hér á landi og í Danmörku.
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun
Skoðun Réttlæti hins sterka. Hvernig hinn sterki getur unnið nánast öll dómsmál Jörgen Ingimar Hansson skrifar
Skoðun Við sem lifum með POTS höfum verið yfirgefin af kerfinu Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar
Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar
Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar
Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun