Fækkum öryrkjum! Þóra Kristín Þórsdóttir skrifar 13. mars 2019 15:30 Undanfarin ár og áratugi hefur stefna stjórnvalda verið í grunninn sú að gera það eins erfitt og ömurlegt og hægt er að vera öryrki á þeirri forsendu að það þurfi að „hvetja“ fólk til að fara út á vinnumarkaðinn, enda ekki hægt að hér sé fjöldi fólks að þiggja opinbert fé til framfærslu án þess „að leggja neitt“ til samfélagsins. Sama hugmyndafræði liggur að baki því að þrátt fyrir margtuggin loforð ýmissa stjórnmálaflokka um að afnám krónu á móti krónu sé rétt handan við hornið (þ.e. að fljótlega verði það aflagt að laun lífeyrisþega komi til skerðingar lífeyrisgreiðslunum krónu fyrir krónu) þá hefur það ekki enn komið til framkvæmda. Því ef einstaklingur getur sannarlega unnið, af hverju í ósköpunum ættu skattborgarar landsins að vera að halda henni uppi? Þá skiptir líka máli hvernig þessi hópur er samansettur og má jafnvel halda því fram að krónuskerðingin hefði aldrei komið til álita ef öryrkjar væru upp til hópa karlar (en ekki konur) og af stétt sem borin er virðing fyrir, t.d. sjómenn.Geta – ekki getuleysi! Nýjasta nýtt í þessari vegferð er svo starfsgetumatið, sem reynt er að fegra með orðræðu á borð við að það sé svo ljótt að einblína alltaf á skort og getuleysi (50% öryrkinn er jú með 50% starfsgetu) þegar auðvitað snýst hugmyndin fyrst og fremst um sparnað fyrir ríkið á kostnað fólks. Öryrki sem reynist samkvæmt téðu mati með starfsgetu yfir ákveðnum mörkum missir nefnilega réttinn, að hluta eða í heild, á lífeyrisgreiðslunum enda er opinberlega búið að úrskurða að viðkomandi geti unnið. Látum liggja á milli hluta í bili þá hressilegu ályktun sem liggur þarna á bak við, að það sé alltaf nóg að geta unnið til að fá vinnu, hvort sem í góðæri eða kreppu og hvernig sem menntun, kyni, uppruna, útliti og fleiri þáttum einstaklingsins sé háttað. Mikilvægari er nefnilega hin ályktunin sem þarna er byggt á: Trúin á að umrætt starfsgetumat verði hlutlaust og áreiðanlegt (jafnvel óskeikult) mælitæki sem sker ótvírætt á milli þeirra sem geta og þeirra sem geta ekki unnið. Þessi ályktun stenst auðvitað ekki fremur en sú fyrri, þar eð reynsla örorkulífeyrisþega í öðrum ríkjum sýnir ítrekað að starfsgetumat leiðir til þess að fólk sem ekki getur unnið er úrskurðað vinnufært. Og sértu úrskurðuð vinnufær missirðu greiðsluréttinn. Og ert þar með dæmd til enn meiri fátæktar. Enda er öryrkjum að fjölga! Einn af mikilvægari köflum í handbókinni um það hvernig passa skal framlög til örorkulífeyrisþega er kaflinn um fjölgunina. Ef öryrkjum er að fjölga þá hlýtur það að vera vegna þess að fólk, sem annars væri að vinna, sé að velja að vera á örorkubótum af því að það sé svo ágætt. Ekki satt? Nú er það vissulega staðreynd að öryrkjum hefur fjölgað. Í janúar 2008 voru örorkulífeyrisþegar 7% búsettra á Íslandi á aldrinum 18-66 ára en í janúar 2018 var þetta hlutfall komið upp í 7,9%, samkvæmt tölum frá TR. Þegar tölurnar eru greindar eftir kyni og aldri sést að þó það sé mjög mismunandi mikil fjölgun meðal hópa hefur konum á örorkulífeyri fjölgað mun meir en körlum, eða um 1,1 prósentustig á milli janúarmánaða 2008 og 2018, á meðan fjölgunin meðal karla var 0,7% á sama tíma (aldurshópurinn 18-66 ára, tölur frá TR). Er nú svo komið að 10% kvenna (ein af hverjum tíu konum!) á vinnualdri er á örorkulífeyri á meðan hlutfallið meðal karla er 6%. Sú ályktun sem eðlilegt er að draga af fjölgun öryrkja er ekki sú að greiðslur TR séu of háar, svo hér sé verið að letja fólk til vinnu í stórum mæli, enda duga greiðslurnar ekki fyrir eðlilegri framfærslu. Nei, upphæðirnar eru ekki vandamálið né aðgengið að lífeyrinum, heldur hitt að það er eitthvað í samfélagsgerðinni sem stuðlar að því í æ meiri mæli að fólk getur ekki séð fyrir sér. Við getum t.d. litið til þess að geðræn vandamál eru veigamesta orsök örorku hérlendis, sem skýrist að töluverðu leyti að því að hér er þjónusta sálfræðinga ekki inni í sjúkratryggingum og því snemmtæk íhlutun vegna sálrænna erfiðleika ekki í boði fyrir hinn almenna borgara. Við getum einnig litið til þess að um einn af hverjum fjórum öryrkjum eru á örorku vegna stoðkerfisvandamála og slík vandamál eru helsta ástæða örorku hjá konum. Skoðum samhengið Það er alveg ljóst að núverandi nálgun á „öryrkjavandamálið“ er ekki svarið. Til að fækka öryrkjum þarf nefnilega samtímis að skoða orsakir þess að fólk verður óvinnufært sem og það hvernig við gerum fólk vinnufært aftur. Fyrir það fyrsta þurfum við að sinna geðheilsunni betur og meðal nauðsynlegra aðgerða þar er að fella sálfræðiþjónustu undir sjúkratryggingakerfið og fara að meta geðheilsu til jafns við líkamlega heilsu í öllu tilliti. Annar hópur öryrkja sem mætti minnka með breyttu samfélagi er hópurinn sem er að kljást við stoðkerfisvandamál en þeim myndi fækka ef við minnkuðum álag í líkamlega erfiðum störfum, svo sem í umönnun, og hækkuðum laun láglaunastétta svo enginn þurfi að vera í tveimur eða fleiri störfum. Einnig þarf að taka til í félagslega kerfinu, hækka barnabætur og húsnæðisbætur, með sama markmið í huga – að lágmarki tengja þessar bætur vísitölu neysluverðs svo þær haldi virði sínu. Það að halda fólki sem ekki getur unnið í fátækt er eitt það vitlausasta sem hægt er að gera ef maður vill að sem flestir vinni fyrir sér. Fátækt vinnur nefnilega gegn heilsunni almennt og augljóslega enn meira hjá þeim sem eru heilsuveilir fyrir. Því það er einmitt hópurinn sem þarf að huga hvað mest að heilsunni og öll þau úrræði kosta peninga: Það eru lyf, læknisþjónusta, hreyfing, sálfræðiþjónusta, almennileg næring og svo framvegis og svo framvegis. Það er því sama hvort man sé almennt þeirrar skoðunar að fólk eigi ekki að þurfa að glíma við fátækt í einu ríkasta landi heimsins eða vill bara að fleiri vinni fyrir sér í stað þess að fá bætur frá ríkinu, niðurstaðan er alltaf sú að það þarf að hækka örorkugreiðslurnar svo öryrkjar geti lifað mannsæmandi lífi. Svo þarf að öllu leyti að tryggja það að fólk sem þarf að þiggja örorkulífeyri einhvern tímann geti farið á sínum hraða á vinnumarkaðinn ef það hefur tök á. Lykilatriði í því er að fella niður krónu á móti krónu skerðingarnar. Strax. Höfundur er forynja Kvennahreyfingarinnar Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Þóra Kristín Þórsdóttir Mest lesið Sniðgangan á Rapyd slær öll met Björn B. Björnsson Skoðun Augnablikið Magnús Jóhann Hjartarson Skoðun Pólitískt hugrekki og pólitískt hugleysi: ólík stefna tveggja systurflokka Birgir Finnsson Skoðun Það þarf ekki að biðjast afsökunar á því að segja satt Þórður Snær Júlíusson Skoðun Tölum um stóra valdaframsalsmálið Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Listnám er lífsbjörg – opið bréf til ráðherra mennta, félags og heilbrigðismála, til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Dagbjört Andrésdóttir Skoðun Sættir þú þig við þetta? Jón Pétur Zimsen Skoðun Gott frumvarp, en hvað með verklagið? Bogi Ragnarsson Skoðun Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir,Hreiðar Þór Valtýsson,Þór Heiðar Ásgeirsson Skoðun Ísland gjaldþrota vegna fatlaðs fólks? Alma Ýr Ingólfsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Sættir þú þig við þetta? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Alþingi gleymir aftur fötluðum börnum Lúðvík Júlíusson skrifar Skoðun Lægri gjöld, fleiri tækifæri Bragi Bjarnason skrifar Skoðun Tölum um stóra valdaframsalsmálið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir,Hreiðar Þór Valtýsson,Þór Heiðar Ásgeirsson skrifar Skoðun Öflugar varnir krefjast stöndugra fréttamiðla Sigríður Dögg Auðunsdóttir skrifar Skoðun Gott frumvarp, en hvað með verklagið? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Augnablikið Magnús Jóhann Hjartarson skrifar Skoðun Listnám er lífsbjörg – opið bréf til ráðherra mennta, félags og heilbrigðismála, til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Dagbjört Andrésdóttir skrifar Skoðun Það þarf ekki að biðjast afsökunar á því að segja satt Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Lífeyrissjóðirnir og Íslandsbanki, hluthafafundur á mánudag Bolli Héðinsson skrifar Skoðun „Þegar arkitektinn fer á flug“ - opinber umræða á villigötum Eyrún Arnarsdóttir skrifar Skoðun Heilbrigðiskerfið þarf stjórnvöld með bein í nefinu Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Börn eru hvorki veiðigjöld né öryggis- og varnarmál Grímur Atlason skrifar Skoðun Í vörn gegn sjálfum sér? Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Mig langar að byggja heim með frið og umlykja með ást Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þjóðin stendur með sjúkraliðum Sandra B. Franks skrifar Skoðun Vegið að íslenska lífeyriskerfinu Björgvin Jón Bjarnason,Þóra Eggertsdóttir,Halldór Kristinsson,Guðmundur Svavarsson,Elsa Björk Pétursdóttir,Jón Ólafur Halldórsson,Arnar Hjaltalín skrifar Skoðun Ísland gjaldþrota vegna fatlaðs fólks? Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Veiðigjöld, gaslýsingar og valdníðsla Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Sniðgangan á Rapyd slær öll met Björn B. Björnsson skrifar Skoðun Pólitískt hugrekki og pólitískt hugleysi: ólík stefna tveggja systurflokka Birgir Finnsson skrifar Skoðun Árið 2023 kemur aldrei aftur Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Trumpistar eru víða Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Fasteignagjöld eru lág í Reykjavík Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Gerræðisleg áform í anda Ráðstjórnarríkjanna Guðmundur Fertram Sigurjónsson skrifar Skoðun Opið svar til formanns Samleik- Útsvarsgreiðendur borga leikskólann í Kópavogi! Rakel Ýr Isaksen skrifar Skoðun Nýbakaðir foreldrar og óbökuð loforð Ingveldur Anna Sigurðardóttir skrifar Skoðun Þegar bráðamóttakan drepur þig hraðar Hólmfríður Ásta Hjaltadóttir skrifar Skoðun Samkeppnin tryggir hag neytenda Hanna Katrín Friðriksson skrifar Sjá meira
Undanfarin ár og áratugi hefur stefna stjórnvalda verið í grunninn sú að gera það eins erfitt og ömurlegt og hægt er að vera öryrki á þeirri forsendu að það þurfi að „hvetja“ fólk til að fara út á vinnumarkaðinn, enda ekki hægt að hér sé fjöldi fólks að þiggja opinbert fé til framfærslu án þess „að leggja neitt“ til samfélagsins. Sama hugmyndafræði liggur að baki því að þrátt fyrir margtuggin loforð ýmissa stjórnmálaflokka um að afnám krónu á móti krónu sé rétt handan við hornið (þ.e. að fljótlega verði það aflagt að laun lífeyrisþega komi til skerðingar lífeyrisgreiðslunum krónu fyrir krónu) þá hefur það ekki enn komið til framkvæmda. Því ef einstaklingur getur sannarlega unnið, af hverju í ósköpunum ættu skattborgarar landsins að vera að halda henni uppi? Þá skiptir líka máli hvernig þessi hópur er samansettur og má jafnvel halda því fram að krónuskerðingin hefði aldrei komið til álita ef öryrkjar væru upp til hópa karlar (en ekki konur) og af stétt sem borin er virðing fyrir, t.d. sjómenn.Geta – ekki getuleysi! Nýjasta nýtt í þessari vegferð er svo starfsgetumatið, sem reynt er að fegra með orðræðu á borð við að það sé svo ljótt að einblína alltaf á skort og getuleysi (50% öryrkinn er jú með 50% starfsgetu) þegar auðvitað snýst hugmyndin fyrst og fremst um sparnað fyrir ríkið á kostnað fólks. Öryrki sem reynist samkvæmt téðu mati með starfsgetu yfir ákveðnum mörkum missir nefnilega réttinn, að hluta eða í heild, á lífeyrisgreiðslunum enda er opinberlega búið að úrskurða að viðkomandi geti unnið. Látum liggja á milli hluta í bili þá hressilegu ályktun sem liggur þarna á bak við, að það sé alltaf nóg að geta unnið til að fá vinnu, hvort sem í góðæri eða kreppu og hvernig sem menntun, kyni, uppruna, útliti og fleiri þáttum einstaklingsins sé háttað. Mikilvægari er nefnilega hin ályktunin sem þarna er byggt á: Trúin á að umrætt starfsgetumat verði hlutlaust og áreiðanlegt (jafnvel óskeikult) mælitæki sem sker ótvírætt á milli þeirra sem geta og þeirra sem geta ekki unnið. Þessi ályktun stenst auðvitað ekki fremur en sú fyrri, þar eð reynsla örorkulífeyrisþega í öðrum ríkjum sýnir ítrekað að starfsgetumat leiðir til þess að fólk sem ekki getur unnið er úrskurðað vinnufært. Og sértu úrskurðuð vinnufær missirðu greiðsluréttinn. Og ert þar með dæmd til enn meiri fátæktar. Enda er öryrkjum að fjölga! Einn af mikilvægari köflum í handbókinni um það hvernig passa skal framlög til örorkulífeyrisþega er kaflinn um fjölgunina. Ef öryrkjum er að fjölga þá hlýtur það að vera vegna þess að fólk, sem annars væri að vinna, sé að velja að vera á örorkubótum af því að það sé svo ágætt. Ekki satt? Nú er það vissulega staðreynd að öryrkjum hefur fjölgað. Í janúar 2008 voru örorkulífeyrisþegar 7% búsettra á Íslandi á aldrinum 18-66 ára en í janúar 2018 var þetta hlutfall komið upp í 7,9%, samkvæmt tölum frá TR. Þegar tölurnar eru greindar eftir kyni og aldri sést að þó það sé mjög mismunandi mikil fjölgun meðal hópa hefur konum á örorkulífeyri fjölgað mun meir en körlum, eða um 1,1 prósentustig á milli janúarmánaða 2008 og 2018, á meðan fjölgunin meðal karla var 0,7% á sama tíma (aldurshópurinn 18-66 ára, tölur frá TR). Er nú svo komið að 10% kvenna (ein af hverjum tíu konum!) á vinnualdri er á örorkulífeyri á meðan hlutfallið meðal karla er 6%. Sú ályktun sem eðlilegt er að draga af fjölgun öryrkja er ekki sú að greiðslur TR séu of háar, svo hér sé verið að letja fólk til vinnu í stórum mæli, enda duga greiðslurnar ekki fyrir eðlilegri framfærslu. Nei, upphæðirnar eru ekki vandamálið né aðgengið að lífeyrinum, heldur hitt að það er eitthvað í samfélagsgerðinni sem stuðlar að því í æ meiri mæli að fólk getur ekki séð fyrir sér. Við getum t.d. litið til þess að geðræn vandamál eru veigamesta orsök örorku hérlendis, sem skýrist að töluverðu leyti að því að hér er þjónusta sálfræðinga ekki inni í sjúkratryggingum og því snemmtæk íhlutun vegna sálrænna erfiðleika ekki í boði fyrir hinn almenna borgara. Við getum einnig litið til þess að um einn af hverjum fjórum öryrkjum eru á örorku vegna stoðkerfisvandamála og slík vandamál eru helsta ástæða örorku hjá konum. Skoðum samhengið Það er alveg ljóst að núverandi nálgun á „öryrkjavandamálið“ er ekki svarið. Til að fækka öryrkjum þarf nefnilega samtímis að skoða orsakir þess að fólk verður óvinnufært sem og það hvernig við gerum fólk vinnufært aftur. Fyrir það fyrsta þurfum við að sinna geðheilsunni betur og meðal nauðsynlegra aðgerða þar er að fella sálfræðiþjónustu undir sjúkratryggingakerfið og fara að meta geðheilsu til jafns við líkamlega heilsu í öllu tilliti. Annar hópur öryrkja sem mætti minnka með breyttu samfélagi er hópurinn sem er að kljást við stoðkerfisvandamál en þeim myndi fækka ef við minnkuðum álag í líkamlega erfiðum störfum, svo sem í umönnun, og hækkuðum laun láglaunastétta svo enginn þurfi að vera í tveimur eða fleiri störfum. Einnig þarf að taka til í félagslega kerfinu, hækka barnabætur og húsnæðisbætur, með sama markmið í huga – að lágmarki tengja þessar bætur vísitölu neysluverðs svo þær haldi virði sínu. Það að halda fólki sem ekki getur unnið í fátækt er eitt það vitlausasta sem hægt er að gera ef maður vill að sem flestir vinni fyrir sér. Fátækt vinnur nefnilega gegn heilsunni almennt og augljóslega enn meira hjá þeim sem eru heilsuveilir fyrir. Því það er einmitt hópurinn sem þarf að huga hvað mest að heilsunni og öll þau úrræði kosta peninga: Það eru lyf, læknisþjónusta, hreyfing, sálfræðiþjónusta, almennileg næring og svo framvegis og svo framvegis. Það er því sama hvort man sé almennt þeirrar skoðunar að fólk eigi ekki að þurfa að glíma við fátækt í einu ríkasta landi heimsins eða vill bara að fleiri vinni fyrir sér í stað þess að fá bætur frá ríkinu, niðurstaðan er alltaf sú að það þarf að hækka örorkugreiðslurnar svo öryrkjar geti lifað mannsæmandi lífi. Svo þarf að öllu leyti að tryggja það að fólk sem þarf að þiggja örorkulífeyri einhvern tímann geti farið á sínum hraða á vinnumarkaðinn ef það hefur tök á. Lykilatriði í því er að fella niður krónu á móti krónu skerðingarnar. Strax. Höfundur er forynja Kvennahreyfingarinnar
Listnám er lífsbjörg – opið bréf til ráðherra mennta, félags og heilbrigðismála, til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Dagbjört Andrésdóttir Skoðun
Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir,Hreiðar Þór Valtýsson,Þór Heiðar Ásgeirsson Skoðun
Skoðun Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir,Hreiðar Þór Valtýsson,Þór Heiðar Ásgeirsson skrifar
Skoðun Listnám er lífsbjörg – opið bréf til ráðherra mennta, félags og heilbrigðismála, til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Dagbjört Andrésdóttir skrifar
Skoðun Vegið að íslenska lífeyriskerfinu Björgvin Jón Bjarnason,Þóra Eggertsdóttir,Halldór Kristinsson,Guðmundur Svavarsson,Elsa Björk Pétursdóttir,Jón Ólafur Halldórsson,Arnar Hjaltalín skrifar
Skoðun Pólitískt hugrekki og pólitískt hugleysi: ólík stefna tveggja systurflokka Birgir Finnsson skrifar
Skoðun Opið svar til formanns Samleik- Útsvarsgreiðendur borga leikskólann í Kópavogi! Rakel Ýr Isaksen skrifar
Listnám er lífsbjörg – opið bréf til ráðherra mennta, félags og heilbrigðismála, til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Dagbjört Andrésdóttir Skoðun
Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir,Hreiðar Þór Valtýsson,Þór Heiðar Ásgeirsson Skoðun