Þegar páfinn var skotinn

Vorið 2000 lýsti Jóhannes Páll II því yfir að morðtilræði það sem honum var sýnt nítján árum fyrr, hefði í raun verið boðað í spádómi á árum fyrri heimsstyrjaldarinnar. Samkvæmt því hefði María mey birst þremur barnungum kinda­smölum í Portúgal og varað þau við nokkrum af helstu stóratburðum tuttugustu aldar: risi Sovétríkjanna, síðari heimsstyrjöldinni og fyrrnefndu morðtilræði.

Þótt ýmsir kynnu að telja síðastnefnda atburðinn öllu veigaminni en tvo þá fyrri, er hugmyndin um að reynt sé að drepa æðsta trúarleiðtoga heims með köldu blóði á götu úti stórmál í huga kaþólikka. Fátt var meira fjallað um í fjölmiðlum veraldarinnar þessa maídaga árið 1981.

Tilræðið átti sér stað á Péturstorginu í Róm þann þrettánda maí. Ódæðismennirnir voru að öllum líkindum tveir Tyrkir, þeir Mehmet Ali Agca og Oral Çelik. Þeir sátu og þóttust önnum kafnir við að skrifa póstkort þegar páfann bar að. Agca spratt þá á fætur og hóf skothríð. Fjögur skotanna hæfðu páfa, en sköðuðu engin mikilvæg líffæri. Öryggisverðir og gangandi vegfarendur stukku þegar á byssumanninn, afvopnuðu hann og héldu föstum.

Çelik lét sig hverfa, en svo virðist sem hann hafi á síðustu stundu brostið kjark til að beita sinni byssu og kveikja á lítilli sprengju sem þeir félagarnir hugðust sprengja í þeirri von að sleppa í glundroðanum á eftir. Ákafi ítölsku lögreglunnar við að kæra Agca og fá hann dæmdan sem skjótast olli því hins vegar að saksóknarar skrifuðu hinn tilræðismanninn út úr atburðarásinni og slógu því föstu að Agca hefði verið einn að verki. Síðar var Çelik handtekinn í Sviss fyrir aðra glæpi eftir að hafa verið á flótta í fjöldamörg ár. Að lokinni afplánun í fangelsi hóf hann þátttöku í stjórnmálum og var kjörinn á tyrkneska þingið. Er talið að meint aðkoma hans að morðtilræðinu 1981 hafi fremur aukið pólitískar vinsældir hans en hitt.

Þeir Agca og Çelik voru engir nýgræðingar á sviði ofbeldis og morða. Árið 1979 drápu þeir ritstjórann Abdi Ipekçi, kunnan baráttumann fyrir mannréttindum, fyrir utan heimili hans í Istanbúl. Çelik slapp en Agca var handsamaður og dæmdur í lífstíðarfangelsi. Eftir einungis sex mánuði bak við rimla tókst honum hins vegar að sleppa úr haldi með því einfaldlega að ganga út úr fangelsinu í fangavarðarbúningi sem smyglað hafði verið til hans. Þótti flóttinn benda til þess að háttsett yfirvöld hafi verið honum innan handar.

Vargöld í Tyrklandi

Ástæður morðsins á ritstjóranum voru pólitískar. Mehmet Ali Agca var meðlimur í Gráu úlfunum, sem eru í raun vopnaður armur fasíska stjórnmálaflokksins MHP. Báðar hreyfingarnar voru stofnaðar af stjórnmálamanninum Alparslan Türkes á árunum 1968 til 1969. Hann aðhylltist harða tyrkneska þjóðernisstefnu og taldi sig hinn eina sanna merkisbera stefnu Atatürks. Einkum var flokknum uppsigað við Kúrda og stefndi að útþenslu Tyrklands til að vinna undir sig tyrknesk þjóðarbrot í grannríkjunum.

MHP er um þessar mundir þriðji stærsti flokkurinn á tyrkneska þinginu og fékk 16,3% atkvæða í síðustu þingkosningum. Á liðnum árum hafa áherslur íslamista orðið sífellt veigameiri í stefnu hans. Segja má að flokkurinn gagnrýni Erdogan Tyrklandsforseta úr þveröfugri átt en hinir stjórnarandstöðuflokkarnir, sem gerir það að verkum að útilokað er að stjórnarandstaðan geti sameinast um að ná völdum í landinu.

Gráu úlfarnir héldu úti dauðasveitum sem myrtu vinstrisinnaða stjórnmálamenn, einkum úr röðum Kúrda. Vinstrimenn svöruðu í sömu mynt og má segja að allan áttunda áratuginn hafi ríkt hrein borgarastyrjöld í landinu. Meira en fimm þúsund manns lágu í valnum í þessari óöld, meirihluti þeirra fórnarlömb Gráu úlfanna.

Árið 1980 rændi herinn loks völdum í Tyrklandi, meðal annars undir því fororði að binda enda á hjaðningavígin. Hefur því þó verið haldið fram að áhrifaöfl í hernum hafi beinlínis róið undir ofbeldinu í þeim tilgangi að geta réttlætt valdaránið.

Hvað sem því líður þrengdist staða Gráu úlfanna nokkuð eftir valdatöku hersins og margir meðlimir flúðu til höfuðstöðva hreyfingarinnar í Búlgaríu, en þar starfaði hún á laun í nánum tengslum við tyrknesku mafíuna og aflaði sér meðal annars tekna með heróínsmygli til Evrópu. Mehmet Ali Agca var meðal þeirra sem fór huldu höfði í Búlgaríu.

Heilaspuni

Eftir að nafn Agca var fyrst birt í fjölmiðlum eftir tilræðið við páfa upplýsti tyrkneskt dagblað að því hefði einhverjum mánuðum fyrr borist yfirlýsing með undirritun hans. Þar lýsti hann þeirri ætlun sinni að drepa páfann, af þeirri ástæðu að hann væri höfuðpaur í samsæri amerískra heimsvaldasinna og kommúnista. Virtist þar ástæða tilræðisins fundin, þótt ekki gæti hún talist rökrétt eða skynsamleg.

En Agca reyndist málglaður fangi í gæsluvarðhaldinu. Við yfirheyrslur gaf hann lögreglumönnum stöðugt nýjar og misvísandi upplýsingar um tilefni morðtilræðisins. Í einni yfirheyrslunni sagði hann stjórnvöld í Teheran standa að baki málinu, í annarri skellti hann skuldinni á palestínsku samtökin PLO og í þeirri þriðju að búlgarska leyniþjónustan hafi verið að verki. Samkvæmt einni útgáfunni sagðist hann hafa ætlað að drepa Englandskonung, en þá uppgötvað að Englandi væri stýrt af drottningu og heiðursmenn dræpu ekki konur. Loks sagðist hann vera Jesús endurfæddur og því haft fullan rétt á að skjóta páfann.

Fregnir af yfirheyrslunum láku linnulaust í fjölmiðla og fljótlega sannfærðust flestir um að Agca væri vísvitandi að spinna sögur til að flækja málin fyrir lögreglunni. Yfirvöld töldu því mikilvægt að ljúka málinu sem allra fyrst. Réttarhöld hófust um tíu vikum eftir tilræðið og tóku aðeins tvo daga. Niðurstaða dómsins var sú að Agca hefði verið einn að verki og líklega stjórnast af ranghugmyndum. Þessi skjóta afgreiðsla varð þó vitaskuld aðeins vatn á myllu samsæriskenningasmiða um að verið væri að leyna einhverju.

Í ljósi forsögu tilræðismannsins og rökstuddra grunsemda um aðkomu eins eða fleiri meðlima Gráu úlfanna að málinu, er rökréttast að álykta að einhverjar brenglaðar tyrkneskar þjóðernisofstækishugmyndir hafi einfaldlega legið að baki tilræðinu. Margt í hegðun Agca á seinni árum bendir líka til þess að honum sé hætt við ranghugmyndum. Jóhannes Páll II heimsótti Agca í fangelsið nokkrum misserum eftir tilræðið og ákvað hann í kjölfarið að þeir páfi væru nánir vinir. Eftir lausn úr fangelsi hefur Agca meðal annars tekið kaþólska trú, reynt árangurslaust að ná fundi páfa og sent frá sér bækur með ólíkum útgáfum af sögunni, þar á meðal að yfirkardinálinn í Róm hafi staðið á bak við ráðabruggið.

Plottað í Kreml

Ekki hugnaðist þó öllum sú skýring að hálfgerður einfeldningur úr lítt þekktum tyrkneskum hryðjuverkasamtökum hafi meira og minna einum síns liðs nærri tekist að drepa sjálfan páfann – eitthvað annað og meira hlyti að liggja að baki svo veigamiklum atburði. Tilræðið átti sér stað í miðju kalda stríðinu. Jóhannes Páll II var einarður andstæðingur kommúnisma og litu stjórnvöld í Moskvu á kjör hans sem bandaríska fléttu sem miðaðist að því að veikja stöðu kommúnistastjórnarinnar í hinu rammkaþólska Póllandi. Þegar við bættist að Agca hafði verið langdvölum í kommúnistaríkinu Búlgaríu, þóttust margir sjá augljós tengsl.

Kenningin um að Búlgarar hafi haft milligöngu fyrir Sovétstjórn um að ráða Agca eða Gráu úlfana til að drepa páfann naut strax nokkurra vinsælda. Samkvæmt þessari tilgátu fengu Búlgarar tyrkneskan fasista til verksins einmitt vegna þess hversu fjarstæðukennd tengingin væri, svo auðvelt yrði að sverja af sér ásakanir ef til þess kæmi.

Þótt áþreifanlegar sannanir fyrir kenningunni væru fáar eða engar, sáu vestrænar leyniþjónustur og stjórnmálamenn sér hag í því að hún fengi útbreiðslu og yrði höfð til marks um illsku Sovétmanna og félaga þeirra í Varsjárbandalaginu. Sovétmenn voru á sama hátt viðkvæmir fyrir sögusögnunum, sem þeir óttuðust að myndu enn auka á vandræði þeirra í Póllandi þar sem stjórn Jaruzelskis stóð tæpt vegna víðtækrar andstöðu.

Árið 2006 var nýju lífi blásið í tilgátuna um búlgörsku tenginguna. Kosningar stóðu fyrir dyrum á Ítalíu og lét Berlusconi forsætisráðherra skipa nefnd sem hafði þann tilgang að rannsaka ýmsar aðgerðir Sovétmanna á Ítalíu á árum kalda stríðsins.

Niðurstaða nefndarinnar var sú að KGB hefði staðið á bak við morðtilræðið og vakti sú niðurstaða hörð viðbrögð í Moskvu. Flestir litu þó á skýrslu nefndarinnar sem pólitíska brellu, enda var megintilgangur hennar að klína því á Romano Prodi og nokkra aðra pólitíska andstæðinga forsætisráðherrans að þeir hafi verið á launaskrá KGB.