Boltastrákar vúdúlæknisins

Ísland hefur upplifað sannkallað fótboltafár undanfarnar vikur. Af umfjöllun fjölmiðla hefur helst mátt skilja að aldrei fyrr hafi smáþjóð eða dvergar á knattspyrnuvellinum komist á stórmót og látið þar til sín taka. Sú er þó að sjálfsögðu ekki raunin.

Eitt magnaðasta ævintýri heimsfótboltasögunnar átti sér stað fyrir rúmum fjórum áratugum, þegar eyríkið Haítí komst á HM í Vestur-Þýskalandi árið 1974. Afrekið var þeim mun stærra ef haft er í huga að á þeim árum var úrslitakeppnin einungis með sextán keppnisliðum og voru flest sætin frátekin fyrir stóru knattspyrnuálfurnar tvær: Evrópu og Suður-Ameríku.

Asía og Eyjaálfa máttu sætta sig við að deila einu sæti, sem að þessu sinni kom í hlut Ástrala. Afríka átti einn fulltrúa í Vestur-Þýskalandi, lið Zaire. Og knattspyrnusamband Norður- og Mið-Ameríku átti sitt eina sæti á HM, sem oftast nær kom í hlut Mexíkó. Ekki sáu Evrópubúar nokkra ástæðu til að breyta þessari tilhögun, sem að lokum leiddi til hallarbyltingar innan Alþjóðaknattspyrnusambandsins FIFA og hjálpaði síðar hinum gjörspillta Sepp Blatter til valda.

Sem fyrr segir báru Mexíkóar höfuð og herðar yfir aðrar knattspyrnuþjóðir í sínum heimshluta, bæði í krafti fjölda og þess að fótboltinn í Mexíkó átti peninga, með ríkum félagsliðum og stöndugu knattspyrnusambandi. Frá lokum seinni heimsstyrjaldarinnar til og með 1970 átti Mexíkó fast sæti í úrslitakeppni HM, síðast sem gestgjafi þar sem liðið komst alla leið í fjórðungsúrslit. Að Haítí næði að ýta Mexíkóum af stalli um skeið, átti sér langan aðdraganda og sérstakar skýringar.

Fótbolti er trúarbrögð um gjörvalla Rómönsku-Ameríku og þar er Haítí engin undantekning. Stærsta nafnið í knattspyrnusögu eyríkisins er maður að nafni Joe Gaetjens. Hann vann sitt stærsta afrek þó í landsliðsbúningi annars lands, Bandaríkjanna, á HM í Brasilíu árið 1950. Þá skoraði Gaetjens mark bandaríska liðsins í 1:0 sigri á Englendingum, sem oft eru talin óvæntustu úrslit allra tíma. Til marks um það hversu fráleit þau þóttu, ákváðu símritarar í Bretlandi að um innsláttarvillu hlyti að vera að ræða í fréttaskeytum og breyttu úrslitunum í 1:10 fyrir England.

Blóðug spor læknisins

Árið 1957 komst François Duvalier til valda á Haítí. Hann naut stuðnings þeldökkra efnaminni íbúa landsins, sem töldu sig órétti beitta af ríkri yfirstétt kynblendinga eða múlatta eins og þeir voru nefndir þá og stundum síðar. Sigur Duvaliers var afgerandi, en fyrri valdhafar hugsuðu sitt. Innan árs var gerð misheppnuð valdaráns­tilraun og í kjölfar hennar tók Duvalier mjög að herða tökin.

Forsetinn kom sér upp dauðasveitum með hrottum sem óku um stræti höfuðborgarinnar Port-au-Prince, handsömuðu meinta og raunverulega andstæðinga forsetans og létu þá hverfa. Enginn var óhultur fyrir morðæðinu, þannig var Joe Gaetjens í hópi þeirra sem drepnir voru af dauðasveitunum, fyrir þær sakir einar að ættingjar hans höfðu látið sig stjórnmál varða. Kommúnistar voru sérstaklega ofsóttir, sem tryggði forsetanum velvild og stuðning Bandaríkjastjórnar.

Oflæti Duvaliers, sem kallaður var Papa Doc vegna ferils síns sem læknir á yngri árum, jókst hröðum skrefum. Hann lét skipa sig forseta til lífstíðar árið 1964 og persónudýrkun á honum varð sífellt fyrirferðarmeiri. Við þetta bættist daður forsetans við vúdú-trú, sem tók stundum á sig stórfurðulegar myndir líkt og þegar hann sannfærðist um að andstæðingur sem hann lét myrða hefði endurholdgast sem svartur hundur, með þeim afleiðingum að Duvalier lét drepa alla svarta hunda í höfuðborginni.

Duvalier komst að sömu niðurstöðu og fleiri einræðisstjórnir að velgengni á íþróttasviðinu væri auðveld leið til að auka vinsældir hans meðal þjóðarinnar og treysta völdin. Ófáar herforingjastjórnir Suður-Ameríku höfðu leikið sama leikinn, stundum með dágóðum árangri til skamms tíma. Má þar nefna stjórnina í Bras­ilíu sem taldi velgengni landsliðsins lykilatriði í að halda völdum.

Duvalier veðjaði á fótboltann og hóf að dæla peningum í þjálfun og uppbyggingu keppnis- og æfingarvalla. Árangurinn lét ekki á sér standa. Haítí komst skjótt í röð sterkari liða í Karíbahafinu og var að mörgu leyti óheppið að komast ekki á HM 1970. Mexíkóar voru þá gestgjafar og því dauðafæri fyrir aðrar þjóðir að tryggja sér Norður- og Mið-Ameríkusætið, sem kom að lokum í hlut El Salvador.

Dómaraskandall

Árið eftir lést François Duvalier og við tók sonur hans, Jean-Claude, aðeins nítján ára að aldri. Í fyrstu virtist Jean-Claude ætla að verða föðurbetrungur. Hann dró nokkuð úr mannréttindabrotum og gaf fjölda pólitískra fanga frelsi, ekki hvað síst til þess að friða bandarísk stjórnvöld sem voru farin að ókyrrast vegna stjórnarfarsins í landinu.

Þetta reyndist svikalogn og valdatími Jean-Claude eða Bebe Doc reyndist undirlagður af ofbeldi, kúgun og spillingu. Hann hrökklaðist að lokum frá völdum árið 1986 og var bjargað með bandarískri herflugvél til Frakklands í útlegð. En fyrstu valdaár forsetans unga naut hann góðs af jákvæðari ímynd og erlent fjármagn, einkum bandarískt, streymdi til Haítí.

Bebe Doc kaus að halda fótbolta­ævintýri föður síns áfram og náði að tryggja landinu Norður- og Mið-Ameríkukeppnina CONCACAF árið 1973 með ærnum tilkostnaði. Um var að ræða úrslitakeppni sex liða í einum riðli og skyldi sigurvegarinn hljóta að launum sæti heimsálfunnar á HM árið eftir.

Þrjú lið voru í sérflokki: heimamenn, Mexíkóar og Trínídad & Tóbagó. Síðastnefnda liðið mætti gestgjöfunum snemma í mótinu í ævintýralegum leik. Fjögur mörk Trínídad voru dæmd af án sjáanlegrar ástæðu og leikmönnum þeirra neitað um nokkrar augljósar vítaspyrnur. Haítí marði 2:1 sigur og flestir bjuggust við því að úrslitin yrðu kærð vegna dómaramisferlis. Sú kæra barst hins vegar aldrei. Kornungur formaður knattspyrnusambands Trínídad tók þá ákvörðun einn síns liðs að una úrslitunum. Hann hét Jack Warner og er höfuðpaurinn í flestum þeim spillingarmálum sem fylgt hafa alþjóðaknattspyrnuhreyfingunni á liðnum árum.

Haítí fór með sigur af hólmi á CONCACAF og gat meira að segja leyft sér að tapa í lokaleiknum gegn Mexíkó. Drengirnir hans Duvaliers voru komnir til Vestur-Þýskalands og einræðisherrann ungi var staðráðinn í að baða sig í ljómanum af árangri landsliðsins. Leikmenn og liðsstjórar voru tíðir gestir í forsetahöllinni og ekki stóð á loforðum um gull og græna skóga ef árangurinn yrði viðunandi.

Afdrifaríkt lyfjapróf

Drátturinn í riðlana gaf ekki tilefni til bjartsýni. Haítí fékk ógnarsterka andstæðinga: Pólverja sem höfnuðu í þriðja sæti í keppninni, Argentínumenn og Ítali. Fyrsti leikurinn var gegn Ítölum sem státuðu af markverðinum Dino Zoff á milli stanganna. Ítalski markvörðurinn hafði haldið hreinu í um 1.100 mínútur, sem var heimsmet. Það þóttu því mikil tíðindi þegar Manno Sanon, framherji Haítí, kom liði sínu yfir í byrjun seinni hálfleiks. Í fáeinar mínútur virtist það ómögulega ætla að gerast, en ítalska liðið jafnaði sig fljótt og tryggði sér 3:1 sigur.

Allir máttu vel við una. Haítí-liðinu hafði tekist að standa í knattspyrnurisanum Ítalíu og fundið leið fram hjá hinum ósigrandi Zoff. En svo riðu ósköpin yfir.

Tveir af leikmönnum Haítí voru kallaðir í reglubundið lyfjapróf í leikslok: markskorarinn Sanon og miðjumaðurinn Ernst Jean-Joseph. Lyfjapróf voru tiltölulega ný af nálinni á stórmótum og raunar fremur framkvæmd af skyldurækni en því að knattspyrnuyfirvöld hefðu raunverulegar áhyggjur af lyfjanotkun.

Ólögleg efni mældust í sýni Jean-Josephs, sem þegar gaf þá skýringu að um mistök liðslæknisins hefði verið að ræða, þar sem hann hefði tekið inn lyf við astma. Góðar líkur voru á að FIFA hefði tekið afsökunina góða og gilda, enda var það sjónarmið útbreitt að árangursbætandi lyf væru í raun aðeins vandamál í einstaklingsíþróttum og kæmu að litlu gagni í fótbolta.

Liðslæknir Haítí varð hins vegar skelfingu lostinn og óttaðist reiði Duvaliers vegna málsins. Hann hljóp því til og vísaði frá sér allri ábyrgð. Hann þrætti fyrir að Jean-Joseph hefði látið vita af astmanum eða lyfjatökunni. Öryggislögregla Duvaliers, sem hafði náið eftirlit með landsliðshópnum, ákvað að taka málið í sínar eigin hendur. Þeir misþyrmdu Jean-Joseph hrottalega á hótelinu og drógu hann svo á brott fyrir augum liðsfélaganna. Leikmaðurinn var sendur vestur um haf, þar sem honum var að lokum sleppt úr haldi – en það fengu félagar hans ekki að vita fyrr en löngu síðar.

Eins og gefur að skilja rauk öll leikgleði landsliðsmanna út í veður og vind við atvikið. Leikmennirnir töldu að Jean-Joseph lægi á botni Atlantshafsins og öryggislögreglumennirnir létu dólgslega, otuðu vopnum sínum að liðinu og létu í það skína að ekki væri von á góðu þegar komið yrði aftur heim. Haítí sá ekki til sólar í leikjunum tveimur sem eftir voru. Uppskeran varð rýr: þrjú töp í leikjunum þremur og markatalan 14:2.

Duvalier var ekki skemmt og loforðin fögru um hús og bíla fyrir leikmenn landsliðsins urðu að engu. Hins vegar stillti hann sig um frekari hefndar­aðgerðir og Ernst Jean-Joseph átti meira að segja afturkvæmt í landsliðið, sem fór nærri því að komast í úrslitakeppni HM fjórum árum síðar. En þá hafði áhugi forsetans á íþróttinni minnkað, líkt og svo margir aðrir einræðisherrar hafði hann áttað sig á að fótbolti er of óútreiknanlegur til að gagnast vel sem pólitískt tæki til lengdar.