Óborganleg snilld á ferð

Ævintýrið um góða dátann Svejk hefur lifað góðu lífi með þjóðinni frá því bókin kom út í íslenskri þýðingu Karls Ísfelds snemma á fimmta áratug síðustu aldar. Um helgina frumsýnir Gaflaraleikhúsið gleðiharmleikinn Góði dátinn Svejk og Hasek vinur hans eftir Karl Ágúst Úlfsson en verkið er byggt á ævi höfundarins, Jaroslavs Haseks og skáldsögunni ástsælu.

Sjálfur var Karl Ágúst þrettán ára þegar hann kynntist Svejk fyrst en þá lék hann í sýningu Brúarlandsskóla í Mosfellssveit á leikgerð sem hafði verið leikin í Þjóðleikhúsinu 20 árum áður. „Þessi sýning var vafalaust mikill örlagavaldur í lífi mínu því þarna datt mér í fyrsta sinn í hug að hægt væri að vera leikari að atvinnu.

Þegar sýningum lauk náði ég mér í bókina á bókasafninu og las hana upp til agna. Og þá urðu önnur straumhvörf. Ég skynjaði strax við fyrsta lestur að þarna var einhver óborganleg snilld á ferðinni. Síðar heyrði ég Gísla Halldórsson lesa söguna í Ríkisútvarpinu meðan ég var í leiklistarskólanum. Ég var mikill aðdáandi Gísla fyrir en túlkun hans á sögunni dugði nánast til þess að ég tæki hann í guðatölu.“

Byrjaði á Facebook

Tilurð leikritisins er í stíl við bókina, frekar skondin. Fyrir nokkrum árum skrifaði hann að eigin sögn sakleysislegan status á Facebook.

„Hann var einhvern veginn svona: „Á meðan ég hljóp um Elliðaárdalinn hlustaði ég á Gísla Halldórsson lesa Góða dátann Svejk. Gísli: Mikið sakna ég þín. Og Jaroslav: Hvers vegna þurftirðu að drekka þig í hel langt fyrir aldur fram? Heimurinn átti skilið fleiri snilldarverk frá þér.“ Ég ýtti á Post og næstum því samstundis varð til þessi hugmynd: Því ekki að loka þessum hring og stefna okkur öllum saman í einn punkt, mér, Svejk, Hasek, Karli Ísfeld og Gísla? Síðan þá hefur öll þessi vinna átt sér stað og hér erum við í dag.“

Skrautlegar persónur

Verkið gerist að stórum hluta á þorpskránni í Lipnice í Tékkóslóvakíu en það er þorpið þar sem Hasek eyddi síðustu mánuðunum við að skrifa söguna um Svejk.

„Shura konan hans, sem var rússnesk, vaktar hann og reynir að halda honum að verki og ritarinn Stepanek reynir eftir bestu samvisku að skrá niður sögurnar sem streyma út úr þessum fordrukkna snillingi. Persónur skáldsögunnar lifna við innan um gesti kráarinnar og þannig fáum við að kynnast Svejk og öllu því skrautlega galleríi af manneskjum sem varða leið hans í gegnum hildarleik fyrri heimstyrjaldarinnar. En um leið getur Hasek ekki stillt sig um að segja sögur úr eigin lífi og um leið áttum við okkur á því hvað saga Svejks er nátengd ævi og upplifunum Haseks sjálfs.“

Mótsagnarkenndur maður

Eftir að hafa skoðað ævi rithöfundarins sá Karl Ágúst fljótlega hversu gríðarlega mótsagankennd persóna hann var. „Hann er ekki síður heillandi og spennandi persóna. Fólk er ekki sjálfu sér samkvæmt, það er nú bara þannig, og Hasek lifði lífi þar sem tókust á hugsjónir, tilfinningar, hagsmunir, eigingirni og fíknir svo eitthvað sé nefnt. Allt hafði þetta áhrif á söguna af Svejk.“

Eftir því sem hann kynntist Hasek betur fóru ákveðnir kaflar í bókinni að öðlast nýja merkingu fyrir honum. „Mér finnst samband Svejks og herprestsins endalaust skemmtilegt og finnst það jafnvel stundum ígildi sambands höfundarins og persónunnar, þó að Hasek hafi að vísu verið trúlaus og hefði seint sett sjálfan sig í hlutverk örlagabyttunnar Katz.“

Skerandi athugasemdir

Bókin nýtur alltaf jafn mikilla vinsælda og nýjar kynslóðir taka ástfóstri við hana. Karl Ágúst segir skýringuna m.a. að leita í Svejk sjálfum, sem sé í raun litli maðurinn sem lifir af þó að hann standi andspænis miskunarlausu kerfi, forheimskuðu bákni sem búið er að missa öll tengsli við mennsku og samlíðan.

„Svejk er æðrulaus, einlægur og umhyggjusamur á meðan kerfið er kalt og ósveigjanlegt. En með einfeldningshætti sínum tekst honum að lifa af og gera valdið hlægilegt og kjánalegt. Hann er sá sem alltaf girðir niður um keisarann hversu mjög sem hann reynir að hysja upp um sig. Svejk hefur í rauninni sömu fúnksjón og hirðfíflið, athugasemdir hans og sögur eru oft svo skerandi sárar fyrir valdhafana einmitt fyrir það hvað þær eru einfeldningslegar og stundum næstum út í hött.“

Fábjáni eða snillingur?

Alveg frá útgáfu bókarinnar hafa menn deilt um það hvort Svejk sé fullkominn fábjáni eða í raun afburða snillingur.

„Voru hirðfíflin í gamla daga vitleysingar, eða voru þeir einmitt gáfuðustu menn hirðarinnar? Er flækingur Charlie Chaplins bara kjáni? Kannski. En samt nær hann að opna augu okkar og benda okkur á óvænt samhengi hlutanna. Ég held reyndar að Hasek hafi einmitt ætlast til þess að lesendur hans væru aldrei alveg vissir í sinni sök um það hvort Svejk væri vitleysingur eða bragðarefur. En ef maður skoðar vissa kafla sögunnar, þá hlýtur maður að sannfærast um að maður sem hagar sér svona gagnvart yfirboðurum sínum og segir nákvæmlega þessa hluti í nákvæmlega þessu samhengi - hann er enginn asni.“

Karl Ágúst Úlfsson fer með hlutverk Haseks í sýningunni en Svejk er leikinn af Hannesi Óla Ágústssyni. Aðrir leikarar eru Þórunn Lárusdóttir og Eyvindur Karlsson. Leikstjóri er Ágústa Skúladóttir.

Frumsýning á Góða dátanum Svejk og Hasek vini hans er 10. apríl í Gaflaraleikhúsinu. Nánari upplýsingar má finna á síðunni gaflaraleikhusid.is og á Facebook undir Góði dátinn Svejk.