Hin grimma Gulltunga

13. september árið 407. Gamall maður deyr í bænum Comana Pontica þar sem þá var héraðið Pontus, nú hluti Tyrklands. Hann hefur verið á ferðalagi, ekki viljugur þó, það eru hermenn í fylgdarliði hans sem er nokkuð fjölmennt, þar eru prestar og munkar og fleiri hátíðlegir menn, því þarna er mikilsháttar guðsmaður á ferð, en hermennirnir hafa þó rekið hópinn áfram, hann er á leið austur og norður til Abkasíu að skipan ekki minni manns en keisarans í Konstantínópel. Í Abkasíu á að setja þennan gamla mann niður svo hann verði ekki til frekari vandræða í höfuðborginni. En hann kemst ekki lengra en til Comana Pontica, þá bilar heilsan og hann deyr eftir að hafa stunið upp á banastundinni: „Dýrð sé guði fyrir alla hluti.“

Margir telja nú þegar að þetta sé heilagur maður, svo það var gott að hann gat sagt eitthvað guðrækilegt að lokum, svo er grátur og gnístran tanna, guðsmennirnir í fylgdarliðinu eru eyðilagðir, jafnvel hermennirnir sem áttu að heita fangaverðir gamla mannsins eru miður sín, hann hafði sagt þeim svo mikið frá guði á ferðalaginu, hann var einlægt að tala um guð, og mælska hans var slík að hann snerti flesta sem hann talaði til, hann var kallaður Jóhannes gulltunga af því tilefni en nú var tunga hans þögnuð.

Stóð uppi nær samfellt í tvö ár

Jóhannes gulltunga var reyndar ekki mjög gamall á nútímamælikvarða þegar hann lést þarna í Comana Pontica, hann var sennilega rétt innan við sextugt, en það taldist býsna hár aldur í þá daga og það var langt síðan skrokkurinn fór að gefa sig.

Jafnvel í þá daga kunnu menn á því augljósa skýringu: Upp úr tvítugu gerðist hann svo fullur af kristindómi að hann gerðist meinlætamaður og einsetumunkur, nema hvað hann sat ekki, heldur stóð hann uppi nær samfellt í tvö ár, borðaði lítið sem ekkert og svaf varla neitt, en notaði tímann til að læra Biblíuna utanbókar. Eftir þessi ár voru melting og nýru í rusli en hann hafði öðlast orðspor fyrir heilagleika.

Hann fæddist annars í Antíokkíu, líklega árið 349. Þá voru rúm 30 ár síðan keisarinn Konstantínus mikli hafði leyft kristni í ríkinu og raunar farið að ota henni fram á kostnað annarra trúarbragða. Jóhannes fékk góða menntun, hann lagði meðal annars stund á mælskulist hjá Líbaníusi nokkrum sem var helsti menntamaður heiðinna manna í Rómaveldi austan til um þær mundir. Líbaníus mun hafa harmað mjög þegar hann missti hinn unga og efnilega nemanda sinn í hendurnar á þeim kristnu og Jóhannes gerðist sá píslamaður sem ég lýsti hér áðan.

Svo fór að Jóhannes lagði af mesta meinlætalifnaðinn og varð fyrst djákni og síðan prestur í Antíokkíu árið 386. Hún var þá ein stærsta borg Rómaveldis og ein sú helsta í kristindómi ríkisins, patríarkar og kirkjufeður í Konstantínópel og Alexandríu og Damaskus kepptu gjarnan sín í milli um áhrifavald innan kirkjunnar í austri og oftar en ekki deilur milli þeirra um einhvern guðfræðilegan tittlingaskít sem lítil leið er nú að henda reiður á. Okkar maður Jóhannes tók reyndar ekki mjög mikinn þátt í slíku innanfélagskarpi þótt hann kæmist brátt í hóp helstu guðsmanna í Antíokkíu og þar með ríkinu öllu. Þvert á móti beitti hann sér fyrir sáttum í erjum kirkjufeðra og skárri vináttu austurkirkna við páfann í Róm en verið hafði um skeið.

En slíkt var ævinlega aukageta í starfi Jóhannesar. Þjálfun hans í mælskulistinni hjá Líbaníusi í viðbót við innblásna trú hans sjálfs olli því hinsvegar að hann varð einn frægasti siðapostuli kirkjunnar um sína daga. Og svo lipur í kjaftinum að hann fékk viðurnefnið Chrysostom sem þýðir orðrétt „gullmunnur“ en mér finnst líklegra að hefði verið kallaður „gulltunga“ ef hann hefði búið á Íslandi.

Í stuttu máli sagt gekk prédikun Jóhannesar gulltungu út á fylgispekt við hinn sanna kærleiksboðskap Jesúa eins og Jóhannes túlkaði hann, og hann lagði sig fram um að tala mannamál og tala skýrt og barðist gegn þeirri tilhneigingu sumra guðsmanna síns tíma að skilja orð Jesúa helst alltaf einhverjum furðulegum táknrænum skilningi, Jóhannes taldi það af og frá að lesa þyrfti milli línanna, orð Jesúa um kærleikann stæðu fyrir sínu, og vel það. Og Jóhannes lagði með gulltungu sinni firna áherslu á aðstoð við fátæka, hann prédikaði auðmýkt en barðist gegn auðsöfnun … þið skiljið, besti karl, Jóhannes gulltunga, sannur lærisveinn hins góða Jesúa.

Árið 397 var Jóhannes gerður að erkibiskup í Konstantínópel. Það þurfti að smygla honum út úr Antíokkíu á næturþeli svo ekki kæmi til uppþots er borgarbúar uppgötvuðu að hinn vinsæli prestur þeirra væri á förum.

Barist gegn tískufatnaði

Í Konstantínópel varð Jóhannes vinsæll meðal alþýðu en eignaðist valdamikla óvini. Í fyrsta lagi fór patríarkinn í Alexandríu nú að saka hann um linkind í garð þeirrar villutrúar að kannski hefði Jesú guðssonur verið á einhvern hátt settur undir vald guðsföður, en menn voru stundum drepnir fyrir annan eins guðfræðiágreining í austurrómverska ríkinu.

En í öðru lagi fór hann að hamast gegn tískudrósinni Elíu Evdoxíu keisaraynju. Hún var ung að árum, gift Arkadíusi keisara sem var dauflyndur aumingi, hún var hins vegar klár í kollinum en helstil gefin fyrir bruðl og spillingu. Jóhannes gulltunga upphóf strangar prédikanir þar sem hann skammaðist út í óhóf kvenna í klæðaburði, þeim væri nær að gefa peninga sína fátækum en eyða þeim í tískuföt, engum gat dulist að þessum prédikunum var stefnt gegn keisaraynjunni sjálfri. 

Svo fór að lokum að þau gengu í bandalag, Elía Evdoxía og patríarkinn í Alexandríu og fleiri fuglar sem Jóhannes hafði komið upp á móti sér og hann var sendur í útlegð og það oftar en einu sinni og dó að lokum á leiðinni til Abkasíu eins og ég sagði í upphafi.

Hann varð mestallri kristinni alþýðu harmdauði, en sá hlær best sem síðast hlær – eftir aðeins örfáa áratugi var farið að líta á hann sem dýrling og þann 13. september næstkomandi verður hans til dæmis minnst sérstaklega í Kristskirkju í Landakoti, eða það er að minnsta kosti dagurinn hans, verður ekki altént kveikt á kertum? Og í grísku kirkjunni eru heilir þrír dagar helgaðir hinni góðu gulltungu kristindómsins, rammlega heilagur maður, Jóhannes.

Og mjög svo verðskuldað, er það ekki?

En því miður –

(Það er alltaf eitthvað „en“. Jafnvel í sögu þessa húðvæna og hreinlynda og orðfagra málsvara fátæklinganna, þar kemur að þessu orði – „en“. Og í hans tilfelli er það meira að segja risastórt, verður varla stærra.)

En því er ekki öll sagan sögð. Um leið og Jóhannes gulltunga barðist hinni góðu baráttu, þá hamaðist hann líka af gríðarlegum ofsa gegn Gyðingum. Já, það má með nokkrum rétti halda því fram að Jóhannes gulltunga sé nánast upphafsmaður að Gyðingahatri næstu alda og þúsund ára og fram á þennan dag. Hann krafðist þess beinlínis að þeim yrði útrýmt.

Drepnir, allir sem einn, já, drepnir.

Stóðlífi og djöfladýrkun

Í átta hómilíum eða prédikunum sem Jóhannes gulltunga flutti meðan hann var enn heima í Antíokkíu, ræðst hann gegn Gyðingum af furðulegri heift. Hann sakar þá um allt illt milli himins og jarðar, græðgi, siðleysi, stóðlífi þvers og kruss, djöfladýrkun, taumlausa mannvonsku, morð, mannfórnir, mannát, já, hann sakar þá meira að segja um þá höfuðsynd að vera feitabollur sem háma í sig allt sem að kjafti kemur. Flestallt í þessum reiðilestrum Jóhannesar er auðvitað bara haugalygi, hann sakar þá til dæmis berum orðum um að sinna ekki fátækum sem var bara bull, það var mikil áhersla lögð á það með Gyðingum í Antíokkíu að sinna sínum minnstu bræðrum.

Gyðingar eru ekki til nokkurs nýtir, þrumaði Gulltunga yfir söfnuði sínum.

Nema eitt er hægt að gera við þá, sagði hann svo orðrétt.

Það er hægt að drepa þá.

Og beint bæði og óbeint mæltist hann til þess – þessi kærleiksríki kirkjufaðir, þessi málsvari fátæklinganna – að einmitt það yrði gert, Gyðingarnir drepnir.

Gyðingar í Antíokkíu höfðu ekki gert kristna söfnuðinum í borginni neitt, þaðan af síður Jóhannesi sjálfum. Þessi harða árás stafaði af því að fjöldi kristinna manna bæði í Antíokkíu og víðar sá orðið ekkert athugavert við að taka þátt í gyðinglegum hátíðum og viðurkenna hið góða sem í Gyðingdómi fólst. Á sama hátt tók fjöldi Gyðinga þátt í kristnum hátíðum og kinkaði kolli á samkundum þegar kærleiksboðskap og umburðarlyndi Jesú bar á góma. Þessi tvenn trúarbrögð virtust alls ekki ósamrýmanleg þegar þarna var komið sögu. Og Jóhannes gulltunga, alinn upp og menntaður af umburðarlyndu heiðnu fólki áður en það „missti hann í hendur kristindómsins“, eins og hans gamli kennari Líbaníus komst að orði, sá sami Jóhannes hafði ekki til að bera neitt umburðarlyndi í garð annarra en trúbræðra sinna og -systra. Hann barðist líka fyrir því að heiðin hof væru brotin niður, líkt og stríðsmenn íslamska ríkisins eru að gera núna.

Sorgleg örlög 

Æ, hann Jóhannes gulltunga! Sorgleg voru hans örlög. Það var kannski aðeins ofmælt hjá mér að hann hefði „fundið upp“ Gyðingahatrið, þær fjárans hugmyndir voru á kreiki í kirkjunni fyrir hans dag, en hann kom þeim á traustri grunn en áður, gekk lengra, heimtaði að Gyðingar yrðu drepnir þar sem menn höfðu áður aðeins beðið um að þeir yrðu burt reknir. Jóhannes gulltunga var í miklum metum hjá nasistum í Þýskalandi, það var lesið upp úr hómilíum hans gegn Gyðingum þegar þurfti að réttlæta helförina.

Hin kristna hefð kærleika og umburðarlyndis, já, það er líka hefð Jóhannesar gulltungu og á henni kjamsaði Adolf Hitler.