Að skrökva upp á sig fjöldamorðum

Sagan er skrifuð af sigurvegurunum,“ segir máltækið; það er ekki gott að vita hver sagði þetta fyrstur nema hvað það var altént ekki Churchill eins og oft er fullyrt, en þótt finna megi dæmi um að þetta geti talist rétt er líka hægt að benda á hið þveröfuga, sem sé að sú mynd sögunnar sem verður ofan á í vitund okkar sé ekki runnin frá hinum veraldlegu sigurvegurum eða mestum valdamönnum á hverjum tíma, heldur stundum þvert á móti frá hinum sem óumdeilanlega urðu undir.

En tryggir það endilega að sú saga sem að lyktum er skráð sé endilega áreiðanlegri en hin sem sigurvegararnir festa á blað, eða tölvuskjá eða bókfell eða leirtöflur ef svo ber undir? Þeir geta jú haft alveg jafn ríka hagsmuni af því að sveigja og beygja söguna, þótt þeir hagsmunir séu kannski ekki alltaf augljósir.

Eitt merkilegt dæmi má nefna um hvernig hinar sennilegustu sögur og jafnvel allra trúverðugustu heimildir geta verið tómur tilbúningur er að finna í Gamla testamentinu.

Í mínu ungdæmi voru frásagnir Biblíunnar um uppruna Ísraelsmanna kenndar eins og heilagur sannleikur. Kannski hafa áherslur breyst eitthvað í þeirri trúarbragðakennslu sem nú fer fram í grunnskólum, en ég hygg þó að flestir hljóti enn að þekkja í stórum dráttum þá sögu sem þar er sögð. Hún er rakin á kortinu sem fylgir þessari grein, þetta er leiðin sem Abraham ættfaðir Ísraelsmanna fór frá heimaborg sinni Úr í Mesópótamíu og upp til Haran í Sýrlandi en þaðan suður til Kanaanslands, sem þá hét svo, og hreiðraði ætt hans um sig í fáeina mannsaldra eftir að hafa verið úthlutað landi af guði almáttugum. Og ættin varð þjóð og kallaðist altso Ísrael og bjó í landinu um hríð við sæmilegan frið innan um Kanaansmenn og aðrar þjóðir.

Svo lærðum við í Biblíusögunum að ættarlaukurinn Jósef hefði leitt þjóðina til Egiftalands þar sem hann hafði komist til metorða, og þar bjó þjóðin í fáeinar aldir, eða þar til hún hrökklaðist burt undan ofsóknum nýs faraós. Sá makalausi leiðtogi Móse stýrði flóttanum aftur til fyrirheitna landsins yfir Sínaí-skaga og þótt ekki væri vegalengdin löng tók ferðin áratugi. Að lokum voru Ísraelsmenn þó komnir alla leið til Kanaanslands og fóru nú ekki með friði eins og hið fyrra sinni heldur réðust formálalaust til atlögu og lögðu landið undir sig með ægilegu blóðbaði, brenndu borgir, stráfelldu heimamenn og rændu eigum þeirra og landi. Þeir stofnuðu svo ríki í rústunum eftir innrásarstríðið og var það allöflugt um tíma en klofnaði svo reyndar í tvennt, Júdeu fyrir sunnan og Ísrael í norðri.

Guðinn með plágurnar 

Þetta er afar fjörug saga ef svo má að orði komast, en réttara sagt er hún blóði drifin og uppfull af allskonar hroða sem að mestu var skautað yfir í Biblíusögunum mínum, enda margt í þessum frásögnum Mósebóka og annarra rita Gamla testamentisins sem er vægast sagt í litlu samræmi við þann kærleiksboðskap Jesúa frá Nasaret sem kristin kirkja byggði seinna kenningu sína á, þótt henni sjálfri hafi að sönnu oft gengið ærið illa að fylgja þeim boðskap, hvað þá öðrum. Guð Gamla testamentisins er náttúrlega alls ekki kærleiksríkur, hann viðurkennir sjálfur fúslega að vera grimmur, hefnigjarn, afbrýðisamur og blóðþyrstur, enda skipar hann hvað eftir annað fyrir um hin viðurstyggilegustu fjöldamorð eða fremur þau beinlínis sjálfur. Og í þá daga fóru hvorki Ísraelsmenn né aðrir fram á að guðir þeirra væru „góðir“ í einhverjum raunverulegum skilningi. Höfundar Gamla testamentisins smíðuðu alveg athugasemdalaust frásagnir eins og af plágunum tíu sem guð lét koma yfir Egifta af því faraó vildi ekki sleppa Ísraelsmönnum úr landi, en nákvæmir menn hafa reiknað út að plágurnar hafi kostað meira en milljón mannslíf – og væri sjálfsagt hægt að fá út töluvert hærri tölu ef menn vildu. En ekki var nóg með að guð stráfelldi þannig blásaklausa Egifta í stað þess að ljósta faraó einfaldlega þrumuflaug eins og stallbróðir hans Seifur hefði vafalaust gert.

Í Mósebókum kemur nefnilega skýrt fram að það var guð sjálfur sem „herti hjarta faraós“ hvað eftir annað svo hann hætti við að leyfa Ísraelsmönnum að fara, og guð fékk þannig tækifæri til að sleppa nýrri plágu lausri. Þetta er auðvitað afar sérkennilegt í augum nútímafólks, en ekki þó af því að svona hafi þetta gerst í raun og veru. Vitaskuld eru sögur Gamla testamentisins um plágurnar einskær tilbúningur, en dularfyllst hlýtur að vera að höfundarnir sem settu saman Mósebækur skuli hafa talið þessa hegðun guði sínum til tekna. Það er eitt augljóst merki þess að guði Gamla testamentisins var aldrei ætlað að vera kærleiksríkur, hann var upphaflega ættbálkaguð sem hafði það hlutverk eitt að vernda líf og heilsu lítillar þjóðar í ólgusjó Miðausturlanda, og ýmsir fræðimenn telja reyndar að í Mósebókum og öðrum elstu söguritum Gamla testamentis megi greina augljós merki þess að höfundar bókanna hafi sameinað í einn guð tvo ættbálkaguði þegar þeir steyptu allskonar eldri söguritum og þjóðsögum saman í eitt.

Hvað er að marka?

Enn augljósara merki um að guð Ísraelsmanna var upphaflega í aðra röndina stríðsguð má svo sjá í frásögnunum af því þegar Ísraelsmenn leggja undir sig Kanaansland eftir vistina í Egiftalandi. Lýsingarnar á því morðæði sem grípur þá þegar þeir leggja undir sig hverja borgina af annarri eru ekki við barna hæfi, en hér nægir að nefna að borgin Aí var grjótrúst ein eftir að Ísraelsmenn höfðu farið þar um, segir í 8. kapítula Jósúabókar og þeir stráfelldu 12.000 íbúa – konur, karla og börn – að beinni skipan guðs, og sérlega athyglisvert er reyndar að konungurinn í Aí var krossfestur. Lýsingar á því er Ísraelsmenn hertaka fleiri borgir eru af sama tagi.

Og hin augljósa spurning sem við hljótum að spyrja okkur er þessi: Hvernig er hægt að byggja hugmyndir um kærleiksríkan guð á þeim blóðþyrsta guði sem birtist í sumum köflum Gamla testamentisins?

En sú spurning er nú samt að mínum dómi ekki sú allra merkilegasta sem kviknar við nánari skoðun á þessari sögu um uppruna Ísraelsmanna. Heldur sú hvað er að marka þetta allt saman yfirleitt.

Ef við tökum guð út fyrir sviga virðist sagan sem Gamla testamentið segir alls ekki ólíkleg í sjálfu sér. Litlir ættflokkar og smáþjóðir eins og Ísraelsmenn voru vissulega á flakki um Miðausturlönd og söguþráðurinn um för Ísraelsmanna frá Úr til Egiftalands og svo aftur til Kanaanslands hefði vel getað gerst. Og það er auðvelt að hugsa sér að þegar höfundar Gamla testamentisins hafi löngu seinna farið að vinna samfellda frásögn upp úr sögum um fortíð þjóðarinnar þá hafi þeir til dæmis bætt inn í söguna um árásina á borgina Aí að hún hafi verið gerð að beinni fyrirskipun guðs. Það hafi verið auðveldara að sætta sig við að forfeðurnir hafi framið svona viðurstyggileg fjöldamorð ef látið væri í veðri vaka að guð hafi fyrirskipað öll ósköpin. 

En nú fer nefnilega að vandast málið. Rannsóknir fornleifafræðinga hafa gerbylt mynd okkar af fortíð Ísraelsmanna, og nú er komið í ljós að öll sú frásögn sem Gamla testamentið lýsir um ferðalagið sem kortið sýnir, hún er sennilega öll eintómur tilbúningur. Þar á meðal frásögnin um vistina í Egiftalandi og árásina á Aí og aðrar borgir Kanaanslands í kjölfarið. Aí var aldrei lögð í rúst af innrásarmönnum, að minnsta kosti ekki um þær mundir sem Jósúabók vill vera láta.

Minnipokamennirnir skrifuðu söguna

Þetta er í meira lagi skrýtið. Eitt er að reyna að kenna guði um fjöldamorð sem forfeðurnir hafi framið. En allt annað og enn dularfyllra að ljúga beinlínis upp á forfeður sína að þeir hafi framið önnur eins grimmdarverk og þetta, sem líklega átti sér aldrei stað. Því Ísraelsmenn þróuðust einfaldlega hægt og rólega út frá einum ættbálkanna í Kanaanslandi, þeir komu ekki frá Úr, þeir fóru ekki til Egiftalands og þurftu ekki að flýja þaðan aftur, þeir lögðu ekki undir sig landið með eldi og sverð.

Þeir voru bara þarna allan tímann.

Um það leyti sem Gamla testamentið var skrifað höfðu hin tvö smáríki Ísraelsmanna beðið algjöran ósigur í lífsbaráttunni. Stórveldin í kring höfðu undirokað þau bæði. En það voru þeir – minnipokamennirnir – sem skrifuðu söguna.

Og virðast hafa búið hana til frá grunni.