Er kynjakvóti í kvikmyndagerð svarið?

Ummæli Baltasars Kormáks í Föstudagsviðtali Fréttablaðsins 24. júní, þar sem hann sagðist fylgjandi kynjakvóta á úthlutanir úr Kvikmyndasjóði, vöktu athygli.

Hann lagði til að framlög til sjóðsins yrðu aukin, potturinn stækkaður og að allt sem umfram væri færi til kvenna í kvikmyndagerð. Illugi Gunnarsson, mennta- og menningarmálaráðherra, sagði rökin sannfærandi, hann væri tilbúinn til þess að skoða það að setja á tímabundinn kvóta.

Fréttablaðið tók nokkrar kvikmyndagerðarkonur tali og spurði um álit þeirra á kynjakvóta á úthlutanir úr Kvikmyndasjóði.

Veruleg skekkja sem leiðrétta þarf

„Umræðan er búin að vera mjög áhugaverð en í tilraun til að valda ekki almennum ótta ættum við kannski frekar að kalla nauðsynlegar aðgerðir almenna skynsemi en ekki kynjakvóta. Það er veruleg skekkja og það þarf að leiðrétta hana,“ segir Elísabet Ronaldsdóttir klippari.

Elísabet hefur klippt myndir á borð við Contraband, Inhale og Mýrina og hennar síðasta verkefni var myndin John Wick í leiksstjórn Davids Leitch og Chads Stahelski með Keanu Reeves í aðalhlutverki.

„Þetta er ekki flókið mál. Þar sem er vilji þar er geta og nú þurfum við bara að sýna vilja í verki,“ segir hún og bætir við: „Ég er opin fyrir öllum aðgerðum til lausnar og er sammála þeim sem koma fram og segja að þetta sé ekki nóg að setja kynjakvóta,“ segir Elísabet og bætir við að vandinn eigi sér dýpri rætur, en kynjakvóti á úthlutanir Kvikmyndasjóðs myndi hvetja kvikmyndafyrirtæki í landinu til þess að sýna verkefnum kvenna meiri áhuga.

Elísabet segir að það eigi að vera kappsmál að heyra fleiri raddir í kvikmyndagerð, raddir kvenna, og er hún ekki þeirrar skoðunar að það sé niðurlægjandi fyrir konur að setja kynjakvóta á úthlutanir sjóðsins.

„Það er mjög riddaralegt að hafa áhyggjur af virðingu kvenna. Ég sem kona, og ég get auðvitað ekki svarað fyrir allar konur, sé enga niðurlægingu í því,“ segir hún og heldur áfram: „Hins vegar finnst mér þessi beygla niðurlægjandi fyrir kvikmyndagerð sem vill telja sig framsækið og ögrandi listform og þar á heiður okkar sem kvikmyndagerðarmanna að liggja.“

Hún segist sammála því að bestu verkin eigi að fá brautargengi en bendir á að það sé huglæg skoðun hvað sé best og hún sé lituð af mörgum þáttum. „Einnig er nauðsynlegt fyrir okkur, eins og strákana, að fá að gera mistök og klikka. Það er eitthvað sem almenningur á rétt á að við fáum tíma til að gera. Þannig sköpum við listaverk, þau þróast í gegnum mistökin sem við gerum,“ segir Elísabet.

Vopnaðar kvikmyndatökuvélum

„Mér finnst kynjakvóti vera úrræði sem á að nota í neyð. Það er ekki hugmynd sem nokkurri konu eða karli myndi hugnast sem einhver aðgerð eða ósk í eðlilegu ástandi,“ segir Þóra Tómasdóttir kvikmyndagerðarkona og bætir við: „Og ég held að það eigi við í kvikmyndageiranum á Íslandi. Að hlutföllin séu óeðlileg, körlum í hag.“

Þóra hefur meðal annars gert heimildarmyndina Stelpurnar okkar og stuttmyndina Ef sem keppti í stuttmyndaflokki á kvikmyndahátíðinni RIFF í fyrra.

Þóra tekur ekki undir það að kynjakvóti sé niðurlægjandi fyrir konur, heldur telur hann neyðar­úrræði líkt og áður kom fram. „Eins og Dagur Kári hefur sagt að kynjakvóti sé niðurlægjandi fyrir konur, getum við líka spurt hvort það fyrirkomulag sem er í dag – við erum með og höfum verið með fúnkerandi karlakvóta á Kvikmyndasjóð Íslands – sé ekki niðurlægjandi. Það hlýtur að vera niðurlægjandi fyrir alla.“

Þóra segist ekki sjá neinar skelfilegar afleiðingar af því að setja kynjakvóta á í einhvern tíma og með því þvinga fram breytingar sem verða að eiga sér stað.

„Mér finnst líka frábært að refirnir í bransanum eins og Balti og Dagur Kári og fleiri taki þátt í umræðunni og viðurkenni vandann. Þeir eru algjörlega búnir að gera það og það er frábært,“ segir hún og heldur áfram: „Svo eru bara til óþolinmóðar týpur eins og ég sem skilja ekki hvers vegna ekki megi grípa til aðgerða þegar búið er að viðurkenna vandann.“

Þóra segir að vegna þess ­hvernig ástandið sé kjósi hún fremur að gera myndir á eigin spýtur og án styrkja. „Þrátt fyrir að þetta sé eins og það er þá þaggar það ekkert niður í kvikmyndagerðarkonum. Þær halda alveg áfram að gera kvikmyndir. Við erum alveg vopnaðar kvikmyndatökuvélum þó að við séum ekki styrktar í botn.“

Bransinn er að vakna

„Sama hvort það er er kallað kynjakvóti eða jafnréttisáætlun, það þarf einhverjar aðgerðir til að breyta þessu hratt,“ segir Dögg Mósesdóttir, leikstjóri og formaður WIFT, samtaka kvenna í sjónvarpi og kvikmyndum á Íslandi.

Dögg segir konur standa sterkar þegar komi að heimildar- og stuttmyndum en töluvert halli á þær þegar komi að kvikmyndum í fullri lengd.

„Það er svo margt sem spilar inn í, ekki bara það að konur séu ekki nógu duglegar að sækja um. Margt sem dregur úr þeim í ferlinu. Þær þurfa að hafa framleiðanda á bak við sig sem treystir þeim og trúir þeim,“ segir Dögg.

Dögg segir mikilvægt að auka meðvitund á öllum stigum í bransanum og búa til umhverfi fyrir konur í kvikmyndagerð. „Framleiðslufyrirtækin þurfa að vera meðvituð um það að taka inn konur reglulega og gefa þeim tækifæri til þess að þjálfast upp til þess að geta gert mynd í fullri lengd,“ segir hún og bætir við að einnig þurfi að auka meðvitund í kvikmyndaskólum.

„Í kvikmyndaskólum er allt öðruvísi nálgun á stelpur þegar það er verið að hvetja þær til að sækja um heldur en stráka. Þeim finnst þetta vera heimur sem þær tilheyra ekki, vegna þess að þær eiga sér svo fáar fyrirmyndir.“

Dögg er ánægð með vakninguna og umræðuna sem átt hefur sér stað undanfarið. „Ég er bara mjög ánægð með að það sé einhver vakning núna, hjá körl­unum líka. Mér finnst bransinn vera að vakna og viðurkenna vandamálið.“

Hún segir að ekki megi vanmeta mikilvægi sjónrænna miðla. „Sjónrænir miðlar eins og kvikmyndir og sjónvarp eru stanslaust að senda skilaboð til kvenna um að þær séu ekki fullgildir meðlimir samfélagsins. Við sjáum þær sjaldan í hlutverkum forseta og stjórnmálamanna,“ segir hún og bætir við að kvenréttindabaráttunni sé oft líkt við baráttu minnihlutahópa. „Það virðist gleymast að við erum helmingur mannkyns, því birtingarmynd kvenna í kvikmyndum sendir þau skilaboð að við séum minnihlutahópur.“

Hún segist á þeirri skoðun að tímabundinn kynjakvóti gæti verið góð leið til að leiðrétta þessa skekkju. „Þetta gæti verið mjög fljótleg leið til að breyta samfélaginu í heild. Eins og Geena Davis sagði: If she can see it, she can be it.“

Hefur verið karlakvóti í öll þessi ár

„Ég er algjörlega hlynnt því að setja kynjakvóta, það er líka búinn að vera karlakvóti í öll þessi ár. Það bara talar enginn um það. Það er okkar veruleiki,“ segir kvikmyndagerðarkonan Vera Wonder Sölvadóttir sem hefur leikstýrt, framleitt og skrifað handrit að heimildarmyndum og stuttmyndum.

„Áhorfendur hafa líka rétt á því að sjá sögur eftir konur. Ef ég sé mynd eftir konu og tengi við hana þá verð ég stundum klökk. Maður er orðinn svo vanur því að sjá myndir eftir karla, það er bara orðið normið.“

Vera fagnar umræðunni sem átt hefur sér stað undanfarið og segir mikilvægt að opna hana og nýta þann meðbyr sem nú er í lofti. „Ég fagna þessari umræðu algjörlega. Það var mjög gott að sjá stærsta framleiðanda landsins stíga fram og menntamálaráðherra taka undir með honum.

Maður sér bara að þeir hafa völd og svo er bara að sjá hvað gerist, hvort þessu verður fylgt eftir,“ segir hún.

„Það er alltaf verið að benda á að konur séu ekki að sækja nógu mikið um, þær eru alveg að sækja um. Það væri rosalega fróðlegt að sjá hvað þær eru að fá í peningum á móti körlunum. Þær eru síður að fá stóru upphæðirnar sem karlmenn eru að fá fyrir kvikmynd í fullri lengd. Þær eru að fá styrki fyrir heimildarmyndum, handritagerð og stuttmyndir. Miklu lægri upphæðir,“ segir Vera.

Hún bendir á að vandinn eigi sér dýpri rætur. Til þess að sækja um og hljóta styrk þurfi að hafa sterka framleiðendur á bak við sig og að framleiðendur séu síður tilbúnir til þess að styrkja verkefni kvenna þar sem fá dæmi séu um að þær fái styrki fyrir myndum í fullri lengd. „Kynjakvóti væri þá bara í nokkur ár á meðan þetta væri að lagast. Þá myndu framleiðendur kannski fara að hugsa pottinn miklu stærri og sækja í verk fyrir konur af því að þeir sæju að þeir gætu hugsanlega fengið peninga fyrir verkefnunum.“

Sjálf segist Vera hafa fundið fyrir þessu í sínu starfi. „Það er bara glerveggur sem maður gengur á, maður er alltaf rosalega jákvæður en svo bara lendir maður í því að ganga á þennan glervegg.“

Nóg af tráma karla

„Að vel íhuguðu máli finnst mér hálfhastarlegt að setja kynjakvóta á list. Það væri til dæmis absúrd að setja kynjakvóta á ljóðaskrif,“ segir Guðný Halldórsdóttir, leikstjóri og handritshöfundur, sem unnið hefur að fjölda kvikmynda.

„Það skrítnasta við þetta allt saman finnst mér að við séum komin í þessa umræðu um kynjakvóta og það segir manni að þeir sem hafa stjórnað úthlutunum síðustu tíu, fimmtán ár eru ekki alveg með á nótunum árið 2015,“ segir hún og segir það bagalegt að loka fyrir hluta af menningarsögu landsins.

„Ég myndi segja að þeir væru frekar staðnaðir og þeir þurfa að lifa við það til æviloka að hafa lokað fyrir hluta af menningarsögu okkar í öll þessi ár, þar sem raddir kvenna eru stoppaðar af og þeirra sýn á söguna og sam­félagið er ekki með undanfarin tíu ár má segja,“ segir hún.

Hún segist vera búin að fá nóg af kvikmyndum sem fjalla um sálræn áföll karla.

„Fyrir mitt leyti verð ég að segja að ég get ekki horft á fleiri myndir tala um eitthvað innbyggt tráma sem einhver karlmaður ber í höfði sér, ég er alveg búin að fá nóg af þeim og finnst mælirinn fullur af svona karllægum sjónarmiðum,“ segir hún og bætir við: „Það sjá bara allar konur, konur sem eru hættar að fara í bíó. Þær nenna ekki að sjá fleiri afstöðulausar konur sem þeim er alveg sama um. Þær eru búnar að fá leið á tráma karla.“

Hún segir nóg komið af því að sjónarmið helmings þjóðarinnar séu þögguð niður á hvíta tjaldinu.

„Það er kannski það sem þarf að drengirnir í bransanum opni á sér þverrifuna og það er ágætt að fólk taki við sér. Því þetta var orðið nokkuð gott af þögn kvenna og sjónarmiða þeirra í svona mörg ár. Við vorum skildar eftir og það er ljótt. Við erum helmingur af áhorfendum og helmingurinn af þjóðinni. Takk samt strákar að greiða götu okkar, óafvitandi,“ segir hún að lokum.