Þroskaþjófur á skjánum: Krakkar jafn­vel í vand­ræðum með að tala ís­lensku

Þar sem fram kemur að börn á aldrinum 4-5 ára eru enn með bleiu, hreyfa sig klaufalega og kunna ekki að fletta blaðsíðu í bók; Bara að svæpa til hægri eða vinstri á skjá.

„En fjölmiðlar eiga það svo sem til að taka smá klikk-beit á þetta, birta helst fréttirnar um mestu öfgarnar.“

Því já; Allt er gott í hófi segir máltækið og í dag ætlum við að rýna í þann veruleika fjölskyldna að allir eru nánast alltaf með einhverja skjátækni við hendina; Símann, tölvur, tölvuleiki og svo framvegis.

„Við þurfum að átta okkur á því að bara tölvuleikjabransinn einn og sér er arðbærari en öll önnur afþreying samtals í heiminum,“ segir Eyjólfur til að setja notkunina svolítið í samhengi.

Spurningin er bara: Hvað er hófið og hvernig náum við að stilla þessari notkun í hóf?

Því ofnotkun getur skaðað.

„Það eru ungir krakkar sem eiga jafnvel erfitt með að tala og skilja íslensku. Án þess að það sé nokkur ástæða fyrir því; Hvorugt foreldranna erlendis frá og svo framvegis. Þessir krakkar tala samt fína ensku,“ segir Eyjólfur og bætir við:

Skýringin er þá sú að allur frítími er fyrir framan skjáinn þar sem krakkar eru að horfa á, spila eða nota efni sem er á ensku. 

Ofnotkun sem endar með því að krakkar geta átt í erfiðleikum með að klambra saman setningum á íslensku.“

Áskorun fjallar á mannlegan hátt um málin þar sem við tökumst á við okkur sjálf, mál innan fjölskyldunnar, önnur samskipta- og/eða tilfinningatengd mál, veikindi, fíkn, bata, sorg, dauða, aldurstengd mál og fleira.

Mamma og pabbi

Þótt markmiðið sé að ræða sérstaklega skjánotkun barna, sér í lagi þeirra yngstu, þurfum við eiginlega að byrja á foreldrunum.

Jafnvel ömmunum og öfunum.

Því allir nota skjátæknina og margir fullorðnir eru ekkert minni notendur en börn eða unglingar.

„Það myndar ákveðna gjá á milli barna og foreldra ef börnum er bannað að leika í tölvuleik en síðan er pabbi inn í herbergi að spila með sínum vinum,“ nefnir Eyjólfur sem dæmi.

Annað sem virðist vera mörgum foreldrum erfitt er að þjálfa börnin sín í að leiðast.

„Það þarf ekki að hafa ofan af fyrir börnum alltaf. Þau þurfa líka að læra að leiðast,“ segir Eyjólfur og nefnir dæmi:

„Það getur verið allt í lagi að leyfa barni að horfa á skjá um stund í ferðalagi vestur á Ísafjörð. En ekki í 5-6 klukkustundir samfleytt og alla leiðina.“

Það sama gildir um skjánotkun þar sem skjárinn fer í hlutverk barnapíunnar.

„Auðvitað er allt í lagi að börn setjist fyrir framan sjónvarpið og horfi á einhverjar teiknimyndir þegar mamma og pabbi eru ekki enn komin fram úr,“ nefnir Eyjólfur sem dæmi; Aðstæður sem án efa allir foreldrar þekkja.

„En þetta þarf að vera í hófi og í allri skjánotkun er mælt með því að við byrjum á því að gera hlutina með börnunum okkar. Rétt eins og við fylgjum þeim eftir í íþróttum og tómstundum. Með því að gera hlutina með þeim fyrst, útskýrum við fyrir þeim og kennum,“ segir Eyjólfur og bætir við:

„Það er til dæmis gott að byrja að spila tölvuleiki með krökkunum okkar, Að spila tölvuleiki saman getur reyndar verið mjög skemmtileg venja fyrir fjölskylduna að gera stundum saman.“

Smá sögulegt samhengi

Í fyrra settu Danir fyrst þjóða viðmiðunarreglur um notkun skjátækni fyrir fullorðna. 

Sem er visst vandamál líka; Fullorðnir eru ekkert síður að ofnota skjátæknina og hvernig eiga fullorðnir þá að vera fyrirmyndir fyrir börnin?

Eyjólfur segir gott að horfa svolítið á þessa þróun í sögulegu samhengi.

„Foreldrar eru margir af þeirri kynslóð sem kynntist tölvunni fyrst sem tæki á heimilinu sem enginn taldi nokkurn tíma að þyrfti að varast neitt sérstaklega,“ segir Eyjólfur og bætir við:

„Samt vorum við á IRCinu og alls konar, en ekkert foreldri hafði áhyggjur af því að eitthvað tengt þessari nýju tækni gæti verið hættulegt.“

Floppídiskar gengu manna á milli hjá unga fólkinu og fyrst um sinn var í raun sjaldnast hægt að vera lengi á netinu í einu; Innhringikerfið um landlínu heimilisins var dýrt og á meðan fólk var á netinu, var síminn á heimilinu einfaldlega á tali.

„Allt fram að aldamótum voru líka spámenn sem sögðu að netið væri bara einhver bóla sem myndi springa og líða hjá. Þannig að hvers vegna átti fólk svo sem að vera með áhyggjur?“

Þegar netið varð síðan „ókeypis“ breyttist allt.

„Og síðan þá hafa margir upplifað aðgang að netinu sem ákveðin mannréttindi. Sem gerir okkur enn erfiðara fyrir að setja mörk á börnin okkar.“

Þá er það einfaldlega staðreynd að tækninni hefur fleygt svo hratt fram; Það er ekkert rosalega langt síðan snjallsímar eða samfélagsmiðlar komu og svo framvegis.

Foreldrar barna eru kynslóð sem fékk fullkomið frelsi til að fikta sig áfram á netinu. Því það voru engar reglur til. 

Og þessi hraði sem hefur verið á tækninni er einfaldlega þannig að við kunnum ekkert alveg á þetta enn þá.“

Þroskaþjófur

En snúum okkur þá loksins að börnunum.

Því Eyjólfur segir skjátæknina fjarri því að vera alslæma fyrir börn; Þetta snýst allt um hófið því annars getur tæknin orðin að vissum þroskaþjófi.

„Það er stundum talað um of mikla skjánotkun sem ákveðinn þroskaþjóf vegna þess að ef við erum að ofnota skjátæknina, hættum við að prófa okkur áfram. Skjátæknin getur þannig komið í veg fyrir að við séum að læra eitthvað nýtt, sem er það sem þroskar okkur.“

Eyjólfur segir því gott að horfa á skjátæknina sem frábært tól fyrir sumt, en ekki tól til að nota alltaf.

„Hamarinn er til dæmis frábært verkfæri. Þegar við erum að setja eitthvað saman eða að smíða viljum við gjarnan eiga hamar. En þegar við erum ekki að smíða, er engin ástæða fyrir okkur að nota hamar, nema þá að við séum að nota hann í annað en það sem tilgangurinn með hamrinum er.“

Það sama gildi um tölvur og aðra skjátækni:

„Tölvan býr yfir mörgum frábærum eiginleikum. Sem geta þjálfað færni og hæfni, undirbúið börn og unglinga undir alls kyns aðstæður og leiki. Krakkar læra rýmisgreind og fá skilning á alls kyns hlutum sem tæknin hjálpar þeim að læra á og skynja,“ segir Eyjólfur:

„En lykilatriðið er þá að þau skilji hvað þau eru að gera. Því börn geta fljótt komist í ógöngur ef þau eru ekki að skilja það til fulls. Þess vegna skiptir máli að foreldrar byrji alltaf á því að nýta skjátæknina með börnunum.“

Ekkert öðruvísi en foreldrar gera með aðra hluti.

Það myndi engu foreldri detta í hug að kenna börnunum sínum ekki umferðareglurnar, senda þau út og treysta bara á að allt verði í lagi. 

Það sama gildir um skjátæknina: 

Við þurfum að byrja á því að kenna börnunum okkar ákveðnar leikreglur og helst að vera með þeim þegar þau byrja að horfa á sjónvarp eða nota aðra skjátækni. Útskýra fyrir þeim til að byrja með.“

Fyrirmyndir frekar en sleggjudómar

Eyjólfur segir ýmsa sleggjudóma stundum heyrast.

„Það var enginn með áhyggjur af tölvuleikjum til að byrja með. Ekki fyrr en í kringum 1999 þegar nemendur skutu fjölda manns í Columbine High School í Bandaríkjunum. Þá fóru menn að hafa áhyggjur af því að tölvuleikir gætu beinlínis haft þau áhrif að hvetja fólk til ofbeldis,“ segir Eyjólfur en bætir við:

Rannsóknir hafa síðan þá sýnt fram á að þetta er ekki rétt. 

Tölvuleikir hafa ekki þau áhrif að fólk sé líklegra til að grípa til ofbeldis. Í sumum tilfellum jafnvel þvert á móti.“

Mikilvægara sé að vera vakandi yfir því að börn ofnoti ekki skjátæknina.

„Það er til dæmis allt í lagi að spila tölvuleiki svo lengi sem spilunin er ekki að hafa áhrif á annað; Að barnið vilji ekki fara út eða mæta í skólann því það vill bara vera að spila. Skjátæknin getur nefnilega verið ákveðinn flótti líka; Ef okkur líður illa í skólanum, erum litin hornauga og skilin útundan; Auðvitað getur það þá verið gott að hverfa bara inn í heim tölvunotkunarinnar, því þar líður okkur betur.“

Þegar svona er, sé samt mikilvægt að foreldrar byrji ekki bara á því að aftengja netið eða taka af krökkunum tölvur eða síma.

„Því þá getur myndast þessi gjá á milli foreldra og barna,“ segir Eyjólfur, sem sjálfur þekkir af eigin raun að fjölskyldur leiti til hans á ólíkum stigum vaxandi vandamála heima fyrir:

„Ég er oft að vinna með börnum og unglingum sem líður illa en stundum leita til mín foreldrar sem telja sig ekki lengur ráða við aðstæður og vilja einfaldlega fá góð ráð um það, hvernig hægt er að byrja að takast á við aðstæður heima fyrir þar sem barn er farið að ofnota skjátæknina og verður jafnvel brjálað ef eitthvað er verið að reyna að stemma í stigu við þá notkun.“

Margt í þekkingunni hefur samt breyst á síðustu árum.

„Einu sinni töluðum við um skjáfíkn. Núna tölum við frekar um ofnotkun því það sem við höfum gert okkur grein fyrir er að það er engin framtíð án tækninnar,“ segir Eyjólfur og útskýrir betur:

„Þegar við tökumst á við fíkn í áfengi eða eiturlyf, er best fyrir okkur að hætta að neyta þessara efna um aldur og ævi. Það er ekki hægt þegar kemur að skjánotkun eða tækni því það er engin framtíð án tækninnar. Þess vegna tölum við frekar um ofnotkun.“

Besta ráðið segir Eyjólfur samt vera að foreldrar og fullorðnir temji sér að vera góðar fyrirmyndir.

Það elur á andúð barna og er mikill tvískinnungur ef það er verið að banna börnum eitthvað sem foreldrarnir eru augljóslega ekki að virða sjálf. 

Það þurfa allir að taka sig á því hvers vegna má barn ekki vera í símanum ef mamma og pabbi eru alltaf í símanum?“

Fleiri góð ráð

Svo heppin erum við að Eyjólfur lumar enn á góðum ráðum.

„Sumir eru með svona dokkur heima fyrir þar sem allir í fjölskyldunni setja símana sína á ákveðnum tíma í hleðslu. Til dæmis á kvöldin enda ekkert mál að nota gamla vekjaraklukku í stað símans og koma þannig í veg fyrir notkun fyrir svefninn.“

Annað dæmi er að enginn sé með símann við matarborðið.

„Sem tengist því sem við ræddum áðan; Að það þurfi ekki að hafa ofan af fyrir börnum alltaf og þótt börn séu í mat hjá ömmu og afa, þá sé ekkert endilega þar með sagt að þau þurfi að vera á Tik Tok til að hafa ofan af fyrir sér.“

Eyjólfur segir líka gott fyrir fjölskyldur að setja sér skynsemisreglur.

„Sem þýðir þá líka að mamma og pabbi þurfa að taka þátt í þessu. Að fjölskyldan móti sér skynsemisreglur sem allir virða þannig að ekki þurfi að koma til einhverra öfga þar sem routerinn endar með að vera aftengdur svo vikum eða mánuðum skiptir.“

Og eflaust þarf líka að setja alla góða sjálfsrækt inn í myndina, því í grunninn getur skjátækni verið hættuleg flóttaleið fyrir alla aldurshópa.

„Rannsóknir hafa sýnt að í kjölfar þess að pör í hjónasamböndum rífast, grípa þau til tölvuleikja; Spila Candy crush eða eitthvað sem er skemmtilegt. Enda mannlegt að forðast sársauka og hvort sem það er fullorðinn einstaklingur eða krakki, getur það verið ótrúlega aðlaðandi að gleyma sér frekar á Tik Tok eða í Minecraft eða Roblox til að finna ekki til,“ segir Eyjólfur og bætir við:

„Ofnotkun getur hins vegar undið upp á sig. Við byrjum á því að finnast hálf krúttlegt þegar ungabarn lærir að svæpa til hægri og vinstri. Fimm ára strákur sem er mikið í tölvunni getur 12-13 ára verið kominn í þá stöðu að eiga enga vini eða að aðrir krakkar líti á hann hornauga, kennararnir kvarta undan honum og á endanum neitar hann að fara í skólann. Netið er að þessu leytinu til ekkert öðruvísi en umferðareglurnar; Við þurfum að kenna krökkunum okkar á reglurnar og vera fyrirmyndir í að fylgja reglunum sjálf.“