Við hjá European Academy of Management (EURAM) höldum árlega ráðstefnu sem verður núna 22 – 25. júní í Flórens á Ítalíu. Þema ráðstefnunnar árið 2025 er – Managing with Purpose. Þemað endurspeglar vaxandi umræðu um tilgang fyrirtækja og hvernig þau geta samræmt arðsemi við samfélagslega ábyrgð.
Ráðstefnan er uppseld og verða um tvö þúsund leiðandi fræðimenn í stjórnun komnir saman til þess að ræða nýjar rannsóknir, strauma og stefnur í viðskiptafræði. Ég hef stýrt ráðstefnunni síðastliðin sjö ár en ráðstefnan var haldin hér á landi árið 2018.
Viðskiptakostnaður og stofnanahagfræði
Það er ekki hægt að ræða um tilgang fyrirtækja án þess að fjalla um framlag hagfræðingsins Ronald Coase. Bók hans The Nature of the Firm (1937) fjallaði um af hverju fyrirtæki eru til? Samkvæmt Coase eru fyrirtæki stofnanir sem draga úr viðskiptakostnaði með því að skipuleggja og samhæfa aðföng og aðgerðir innandyra í stað þess að reiða sig á markaðinn. Þetta var uppspretta nýrrar greinar innan hagfræðinnar, þ.e. stofnanahagfræði.
Hagfræðingurinn Oliver Williamson (m.a. Markets and Hierarchies: Analysis and Antitrust Implications, 1975) dýpkaði umræðu Coase og þróaði kenningu um val á stjórnskipulagi eftir eðli viðskipta (transaction cost economics). Fyrirtækinu er lýst sem hagkvæmri skipulagsheild. Okkar maður, hagfræðingurinn Þráinn Eggertsson (m.a. Economic Behavior and Institutions, 1990) er þekktur í heimi stofnanahagfræðinnar. Þráinn bætti við þessa umræðu með því að leggja áherslu á að tilvist fyrirtækja og stofnana sé háð sögulegum, tæknilegum og reglubundnum takmörkunum. Stofnanir þróast í samhengi við markaðsbresti, reglusetningar og skort á trausti. Fyrirtæki verða leið til þess að draga úr óvissu og endurspegla ríkjandi stofnanakerfi.
Í sömu andrá lagði Friedman áherslu á að fyrirtæki hafi enga sjálfstæða siðferðislega ábyrgð þar sem einungis einstaklingar geta borið slíka ábyrgð.
Þessar kenningar gáfu góða hagfræðilega útskýringu á tilvist fyrirtækja en sögðu lítið um siðferðislegan eða samfélagslegan tilgang þeirra. Stofnanahagfræðin leggur áherslu á að tilgangurinn sé að lækka viðskiptakostnað. Markaðurinn er ekki alltaf skilvirkur og þess vegna er það hlutverk fyrirtækja að leysa vandamál sem tengjast viðskiptakostnaði. Þannig þarf jafnframt að hugsa stjórnskipan fyrirtækja með hliðsjón af eignum, óvissu og samningsstöðu og það samhengi sem fyrirtæki býr við hvort sem það eru lög, reglur eða venjur. Stofnanafræðilega nálgunin felur í sér að fyrirtæki verða að laga sig að og móta það viðskiptaumhverfi sem þau búa við.
Hámörkun hagnaðar
Þekktasta hugmyndin um tilvist og tilgang fyrirtækja er yfirleitt eyrnamerkt hagfræðingnum Milton Friedman en þá snúast fyrirtæki um að hámarka hagnað. Frægasta tilvitnunin í Friedman er úr grein sem birtist í The New York Times Magazine árið 1970, “The Social Responsibility of Business is to Increase Its Profits.” Þar segir Friedman:
“There is one and only one social responsibility of business—to use its resources and engage in activities designed to increase its profits so long as it stays within the rules of the game...”
Samkvæmt hugmyndum Friedmans þá hafa stjórnendur skyldur gagnvart hluthöfum og mega ekki verja fjármunum þeirra í önnur markmið en að hámarka hagnað. Í sömu andrá lagði Friedman áherslu á að fyrirtæki hafi enga sjálfstæða siðferðislega ábyrgð þar sem einungis einstaklingar geta borið slíka ábyrgð. Þar af leiðandi er samfélagsleg ábyrgð ekki verkefni fyrirtækja eða einkageirans heldur ríkisvaldsins. Friedman talaði svo um að reglur leiksins væri markaðskerfið og rekstrarumhverfi fyrirtækja.
Það voru svo fræðimennirnir Jensen og Meckling (Theory of the Firm: Managerial Behavior, Agency Costs and Ownership Structure, 1976) sem útfærðu þessa hugmynd nokkrum árum síðar og Alfred Rappaport (Creating Shareholder Value, 1986) sem negldi hugmyndina um að tilgangur fyrirtækja væri að hámarki virði fyrir hluthafa. Þessi hugmynd hefur lengst af verið leiðandi í viðskiptalífinu allar götur síðan og rokkstjörnur viðskiptalífsins, eins og Jack Welch f.v. forstjóri General Electric, hafa notað þessa hugmynd til þess að styðja við stjórnun og stefnumótun fyrirtækja.
Ég hef gert það að venju minni undanfarin tuttugu ár að spyrja nemendur mína um hver tilgangur fyrirtækja er og undantekningarlaust fengið annað hvort svarið um að hámarka hagnað eða að hámarka virði fyrir hluthafa áður en aðrar hugmyndir hafa verið viðraðar. Ég held að það sé óhætt að segja að hugmyndin um að hámarka hagnað hafi verið ráðandi hér á landi og sé að einhverju leyti enn ríkjandi hugmyndafræði.
Húrra fyrir hluthöfum!
Ég var á árshátíð hjá einu af stærri félögum landsins fyrir um tuttugu árum síðan og það var kokteill á undan sjálfri hátíðardagskránni. Forstjórinn steig þar á stokk og hélt ræðu sem snerist um að fagna hluthöfum fyrirtækisins. Það er sjálfsagt og mikilvægt að gera það en þetta var greinilega hvorki staður né stund þar sem starfsmenn fyrirtækisins áttu erfitt með að klappa eða fagna hástöfum. Þeir hafa sjálfsagt spurt sig hvort að þeir ættu einungis að vinna meira og betur til þess að auka arðsemi hluthafa. Hugsanlega var erfitt að tengja við tilgang fyrirtækis sem væri að hámarka hagnað eða hámarka virði hluthafa.
Ég held að það sé óhætt að segja að hugmyndin um að hámarka hagnað hafi verið ráðandi hér á landi og sé að einhverju leyti enn ríkjandi hugmyndafræði.
Allt frá því að R. Edward Freeman lagði grunninn að hagaðilakenningunni árið 1984 - í bókinni Strategic Management – A Stakeholder Approach – hefur verið stigvaxandi umræða um mikilvægi þess að endurhugsa tilgang fyrirtækja út frá fleiri hagaðilum en einungis hluthöfum eða fjárfestum. Samkvæmt hagaðilakenningunni hafa fyrirtæki ekki einungis skyldur gagnvart hluthöfum heldur einnig öðrum hagaðilum: starfsmönnum, viðskiptavinum, birgjum, samfélaginu og náttúrunni. Þessi sýn hvetur fyrirtæki til að þróa stefnu sem miðar að sameiginlegum ávinningi og trausti.
Þessi hugmynd kemur mörgum þeim sem eru uppaldir í heimi hluthafakenningar spánskt fyrir sjónir. Þetta er t.d. oft nýstárleg umræða fyrir stjórnarmenn á Íslandi. Ástæðan er einföld, fyrrnefndir Jensen og Meckling sem voru framsögumenn fyrir hámörkun virði fyrir hluthafa, eru jafnframt þeir sem lögðu grunninn að umboðskenningunni sem er sú kenning sem hefur yfirleitt verið grunnurinn að skipulagi stjórnarhátta fyrirtækja, þ.e. að stjórnir ættu að hafa eftirlit fyrir hönd hluthafa. Það er samt athyglisvert að hugmyndin um að hámarka hagnað skuli vera ráðandi.
Það virðist einhvern veginn hafa týnst í sögunni að Adam Smith (The Theory of Moral Sentiments, 1759 og An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, 1776), sem oftast er kallaður ”faðir hagfræðinnar” fjallaði um siðferðislegt og samfélagslegt hlutverk fyrirtækja. Peter Drucker (Concept of the Corporation, 1946), sem er stundur kallaður ”faðir stjórnunarfræðanna” fjallaði um fyrirtækið sem félagslega stofnun með stærra hlutverk en að búa til hagnað.
Adolf A. Berle og Gardiner C. Means (The Modern Corporation and Private Property, 1932), gætu verið kallaðir ”feður stjórnarháttafræðanna.” Oft og iðulega er vitnað til þeirra þegar rætt er um upphaf umræðunnar um stjórnarhætti og undanfara umboðskenningarinnar. Þeir áttuðu sig einnig á að fyrirtæki væru ekki einkamál fjárfesta þegar vald þeirra í samfélaginu væru orðið verulegt. Þetta vald krefst þess að þau taki tillit til samfélagsins í heild og beri ábyrgð.
Þar af leiðandi er hugmyndin um hagaðilakenninguna sennilega eldri og betur rökstudd en ráðandi kenning Friedmans um hámörkun hagnaðar.
Hversu djúpt sem fólk vill taka á kerfislegum vanda sem stafar af áherslu á hámörkun hagnaðar þá er flestum ljóst að það er eitthvað tómlæti sem felst í því að halda að hvatning starfsmanna, samstarfsaðila, viðskiptavina og annarra hagaðila sé fólgið í því að hámarka virði fyrir hluthafa.
Hugsanlega er það vandamálið sem forstjórinn áttaði sig ekki á þegar hann vildi “húrra” fyrir hluthöfum, kenningin var þá þegar orðin úrelt. Rannsóknir Freemans sýndu líka að raunveruleiki fyrirtækja var ekki að fyrirtæki snerist eingöngu um fjárfesta og hluthafa heldur voru fyrirtæki að vinna með miklu fleiri hagaðilum að sameiginlegum tilgangi.
Fyrirtæki með tilgang
Sennilega hafa fáir fræðimenn talað meira fyrir því í seinni tíð að fyrirtæki ættu að hafa tilgang en Oxford prófessorinn Colin Mayer. Hann var einn af aðalfyrirlesurunum hjá okkur á EURAM 2023. Í bókinni Prosperity: Better Business Makes the Greater Good (2018), kallar Colin Mayer eftir róttækum umbótum í stjórnskipan fyrirtækja. Hann gagnrýnir einhliða áherslu á arðsemi og leggur til að fyrirtæki skuli hafa tilgang sem byggi á því að leysa samfélagsleg vandamál á sjálfbæran hátt.
Hugmyndir hans eru meðal annars að:
- Skýr tilgangur fyrirtækja eigi að vera í stofnskrá fyrirtækja
- Trúnaðarskylda stjórna þarf að vera gagnvart tilgangi, ekki aðeins hluthöfum
- Stafræna mælikvarða þarf til að meta árangur í ljósi tilgangs
Mayer vill sjá nýja gerð kapítalisma – sem hann kallar purposeful capitalism – þar sem fyrirtæki hafa sjálfviljugan, lögformlegan tilgang sem nær út fyrir hluthafahagsmuni. Einn aðalfyrirlesara okkar á EURAM ráðstefnunni núna í júní, Harvard-prófessorinn Rebecca Henderson, tekur í sama streng og jafnvel dýpra í árinni. Í Reimagining Capitalism in a World on Fire (2020) færir Rebecca rök fyrir því að það verði að endurskipuleggja kapítalismann sem kerfi með siðferðislegan útgangspunkt að leiðarljósi. Boðskapur hennar er:
- Að markaðshagkerfið án samfélagslegra og vistfræðilegra takmarkana leiði til sjálfseyðingar.
- Að fyrirtæki þurfi að vernda lýðræði, byggja traust, og styðja félagslegt réttlæti.
- Að leiðtogar verði að hafa siðferðislega hugrekki til að taka afstöðu.
Hversu djúpt sem fólk vill taka á kerfislegum vanda sem stafar af áherslu á hámörkun hagnaðar þá er flestum ljóst að það er eitthvað tómlæti sem felst í því að halda að hvatning starfsmanna, samstarfsaðila, viðskiptavina og annarra hagaðila sé fólgið í því að hámarka virði fyrir hluthafa.
Meira að segja þeir sem hafa unnið með frumkvöðlum hafa áttað sig á að fæstir þeirra stofna fyrirtæki til þess að verða ríkir heldur til þess að leysa vandamál, skapa eitthvað nýtt eða verða sínir eigin stjórar. Peningar og hámörkun hagnaðar er ekki líklegt til að vera langvinn hvatning. Mörg stórfyrirtæki sem hafa farið í vinnu til þess að finna tilgang sinn hafa einmitt leitað í söguna og til þess af hverju frumkvöðullinn stofnaði fyrirtækið sem var þá ekki til þess að hámarka hagnað.
Hámörkun hagnaðar getur verið eitt af markmiðum félagsins en það er ekki tilgangur.
Lagaleg rangtúlkun
Hlutafélagalög á Íslandi (nr. 2/1995) fjalla fyrst og fremst um skyldur stjórna og framkvæmdastjóra gagnvart hluthöfum. Þau fjalla ekki að neinu viti um aðra hagaðila. Skilgreining á tilgangi fyrirtækis virðist einungis vera formsins vegna við stofnun félags (í stofnskrá) en ekki í einhverju stærra samhengi eða sem hluti af stefnumiði. Sá tilgangur sem yfirleitt er nefndur í því samhengi er hvers eðlis starfsemin er, þ.e. fasteignafélag, netverslun o.s.frv. Það er mikilvægt. En það er ekki tilgangur í því samhengi sem er til umræðu hér. Þar af leiðandi er engin krafa er um tilgang eða beinar skyldur gagnvart öðrum hagaðilum. Þá er heldur ekki kveðið á um mælikvarða á árangur tilgangs eða samfélagsábyrgð eins og Colin Mayers hefði óskað.
Það er ekki nægilegt að löggjöfin og hugmyndafræði álitsgjafa snúist um að fyrirtæki eigi að gera hlutina rétt eins og þau hafa alltaf gert og hámarka hagnað. Nú er nauðsyn að hugsa hvað eru réttu hlutirnir og það er erfitt að sjá að það geti verið rörhugsun sem snýr að hámörkun hagnaðar.
Þetta þýðir að íslensk fyrirtæki geta í reynd stefnt að hvaða tilgangi sem er – svo lengi sem þau lúta fjárhagslegri hagkvæmni og lögum – og ábyrgð gagnvart samfélaginu verður siðferðisleg, en ekki lagaleg. Það væri hins vegar vert að athuga löggjöfina í samhengi við þá túlkun á tilgangi fyrirtækja sem er líklegri til þess að vera réttmæt túlkun á samtímahugmyndafræði um tilvist og tilgang fyrirtækja.
- Lögbundinn tilgangur í stofnskrám: Krafa um að fyrirtæki skilgreini skýran tilgang, sem stjórn og framkvæmdastjórn beri ábyrgð á að fylgja eftir.
- Fjölþætt ábyrgð stjórna: Lagabreytingar sem kveða á um skyldur stjórnar gagnvart öðrum hagsmunaaðilum en hluthöfum – t.d. starfsmönnum, viðskiptavinum og náttúru.
- Mælikvarðar fyrir tilgang: Krafa um árlegt mat sem tengist tilgangi fyrirtækja – þar sem fyrirtæki sýni hvernig þau standa við tilganginn með mælanlegum og sambærilegum hætti.
Það er í anda stofanahagfræðinnar að það verður að laga viðskiptaumhverfið og stofnanaumgjörðina þegar markaðurinn er ekki skilvirkur eða líklegur til þess að geta brugðist við þeim breytingum sem hafa orðið í rekstrarumhverfinu. Að sama skapi verður að endurskipuleggja fyrirtæki með hliðsjón af því viðskiptaumhverfi sem þau starfa í, þann raunveruleika sem fyrirtæki búa við.
Það er ekki nægilegt að löggjöfin og hugmyndafræði álitsgjafa snúist um að fyrirtæki eigi að gera hlutina rétt eins og þau hafa alltaf gert og hámarka hagnað. Nú er nauðsyn að hugsa hvað eru réttu hlutirnir og það er erfitt að sjá að það geti verið rörhugsun sem snýr að hámörkun hagnaðar.
Sameiginleg virðissköpun
Þó að fræðasamfélagið, eins og European Academy of Management (EURAM), fjalli um mikilvægi þess að hugsa um tilgang fyrirtækja út frá öðrum forsendum en hámörkun hagnaðar þá er ekki þar með sagt stofnanakerfið bregðist við með sama hætti. Auðvitað hefur orðið eitthvað bakslag á hugmyndum um hagaðila í stuttri forsetatíð Donalds Trumps en þó minna en margir voru búnir að spá. Ég veit ekki hvort að Rebecca Henderson sé sammála því eftir að Harvard háskólinn varð fyrir barðinu á Trump.
Annar Harvard prófessor og Íslandsvinurinn Michael Porter er einnig áhugaverður í þessu samhengi. Hann er jafnframt einn þekktasti stefnumótunarfræðingur síðustu áratuga og það er varla að maður hitti stjórnanda í íslensku atvinnulífi sem vitnar ekki í hann bak og fyrir, hvort sem það er meðvitað eða ómeðvitað. Það mætti segja að Porter hafi talað út frá hugmyndum um hámörkun hagnaðar eða arðsemi lengst af í sínum skrifum. Eftir fjármálakrísuna árið 2008 og sérstaklega í kjölfar greinarinnar Creating Shared Value (2011) þá kveður við nýjan tón hjá Porter. Hann fer þá að tala um að fyrirtæki þurfi að endurmóta sinn tilgang með því að samþætta samfélags- og efnahagsleg markmið.
Vandamálið byrjar oftar en ekki hjá stjórn og stjórnendum sem gætu lifað í fortíðarhyggju eða ímynduðum veruleika sem hefur ekkert með rekstrargrundvöll eða vaxtamöguleika fyrirtækisins að gera.
Viðsnúningur Porters er að mörgu leyti áhugaverður og hugsanlega dæmisaga um það sem þarf að gerast. Þegar trúboðinn breytir um trú ætti söfnuðurinn að hlusta en ekki halda áfram í blindni. Porter hefur líka lagt áherslu á að tilgangur fyrirtækja sé ekki að búa til óþarfa kostnað heldur að búa til tilgang sem hefur í för með sér samfélagslegan ávinning um leið og að það skilar sér til hluthafa í formi arðsemi. Hann hefur sagt að sameiginlegur ávinningur samfélags og fyrirtækja sé góður bissness. Í nýjum skilgreiningum á tilgangi fyrirtækja felst ekki kostnaður eða áhætta heldur tækifæri og ávinningur. Skýr tilgangur fyrirtækja talar til allra hagaðila, ekki hvað síst viðskiptavina og fjárfesta.
Tómlætið
Það er ólíklegt að eitthvað fyrirtæki muni falla fyrir það að hafa skýran tilgang sem höfðar til margra hagaðila. Það er hins vegar miklu líklegra að tómlæti verði fyrirtækjum að fjörtjóni. Fyrirtæki án tilgangs er einfaldlega líklegra til þess að vera stefnulaust í stórsjó óvissunnar. Fólk hefur minni áhuga að vinna fyrir slík félög, að versla við þau eða þá að fjárfesta í þeim.
Þeir sem hafa hjálpað fyrirtækjum, stofnunum og félögum í stefnumótun komast að því að vandamálin eru yfirleitt tengd við tilgang, stefnu og viðskiptamódel þeirra. Vandamálið byrjar oftar en ekki hjá stjórn og stjórnendum sem gætu lifað í fortíðarhyggju eða ímynduðum veruleika sem hefur ekkert með rekstrargrundvöll eða vaxtamöguleika fyrirtækisins að gera. Það er ekki ofsögum sagt að tómlætið getur leitt hvaða fyrirtæki sem er til glötunar.
Höfundur er forseti Akademias.
