Rétta ríkisfjármálastefnan Ólafur Margeirsson skrifar 17. janúar 2022 07:31 Nú þegar hert hefur verið á ráðstöfunum sem er ætlað að draga úr útbreiðslu COVID-19 hefur ríkisstjórnin bætt í efnahagsstuðninginn. Það má gera ráð fyrir að umræðan um ríkisfjármál aukist aftur í kjölfarið og raunar hefur BSRB þegar sett niður sína rauðu línu. Því er rétt að minnast þess hver markmið ríkisfjármála eiga að vera. Rétta ríkisfjármálastefnan, í tilfelli ríkissjóðs sem gefur út eigin gjaldmiðil, líkt og í tilviki Íslands, ýtir undir framleiðni hagkerfisins, minnkar skuldir ríkissjóðs í erlendri mynt, tryggir sjálfbærni náttúruauðlinda, stuðlar að háu atvinnustigi og, síðast en ekki síst, hegðar ríkisfjármálum á þann veg að þau hækki ekki verðlag. Ranga ríkisfjármálastefnan er að hafa áhyggjur af skuldum ríkissjóðs í myntinni sem hann gefur út. Raunveruleiki framkvæmdar ríkisfjármála Munum eftirfarandi: þegar ríkissjóður innir af hendi greiðslu til einstaklings eða fyrirtækis eykst peningamagn í umferð þegar einstaklingur eða fyrirtæki greiðir skatta til ríkissjóðs minnkar peningamagn í umferð allir peningar sem notaðir eru til að greiða skatta til ríkissjóðs eða kaupa nýútgefin ríkisskuldabréf koma upprunalega frá Seðlabanka Íslands. Það er rangt að skattgreiðsla eða útgáfa ríkisskuldabréfs, sem minnka peningamagn í umferð, sé eini fyrirrennari útgjalda ríkissjóðs. Sé peningamagn í fjármálakerfinu ónægt til að ríkissjóður geti fjármagnað lögbundin - þ.e. samþykkt af Alþingi - útgjöld sín mun Seðlabanki Íslands sjá til þess að umrætt peningamagn aukist svo ríkissjóður geti mætt þeim lögbundnu greiðslum sem Alþingi hefur skyldað hann til. Geri Seðlabankinn það ekki mun fjármálalegur óstöðugleiki aukast mjög og vaxtastig hækka umfram þau mörk sem Seðlabankinn sjálfur hefur ákveðið að séu hin réttu til að ná eigin markmiðum um lága verðbólgu og fjármálalegan stöðugleika. Það er því beinlínis gegn markmiðum Seðlabankans sjái hann ekki til þess að nægilegt peningamagn sé í fjármálakerfinu til að ríkissjóður geti greitt sínar lögbundnu greiðslur. Með öðrum orðum leiðir Alþingi ferlið og ákveður hver útgjöld og skattheimta ríkissjóðs skuli vera lögum samkvæmt (löggjafarvaldið), ríkissjóður (framkvæmdavaldið) og Seðlabankinn koma því næst slíkum lögbundnum greiðslum í framkvæmd. Þetta gildir þótt Seðlabankinn sé fullkomlega, og réttilega, sjálfstæður þegar kemur að ákvörðunum um vaxtastig í hagkerfinu í samræmi við markmið Seðlabankans um að halda verðbólgu í skefjum. Fjármál ríkissjóðs eru því ekki eins og fjármál heimilis eða fyrirtækis: þegar heimili borgar fyrir vöru eða þjónustu eða þegar fyrirtæki borgar laun gerist ekkert fyrir peningamagn í umferð, annað en það hreyfist til. En þegar ríkissjóður greiðir t.d. laun lækna eða kennara eykst peningamagn í umferð. Þá eru útgjöld ríkissjóðs ákveðin af Alþingi og innt af hendi í gjaldmiðli sem Seðlabanki Íslands sér til að sé nægilega mikið til af. Síðast en ekki síst: háar skuldir í íslenskri krónu geta bugað heimili eða fyrirtæki, en það mun aldrei gerast í tilfelli ríkissjóðs Íslands. Hví ætti ríkissjóður að enda í greiðsluvandræðum þegar hann eykur peningamagn í umferð í hvert skipti sem hann greiðir fyrir eitthvað? Hin raunverulegu takmörk: verðbólga Takmörkin fyrir útgjöld ríkissjóðs varða ekki greiðslugetu hans í íslenskri krónu eða hættuna á gjaldþroti ríkissjóðs. Það má aldrei gleyma því að fjármál ríkissjóðs eru ekki eins og fjármál heimilis. Takmörkin fyrir útgjöld ríkissjóðs eru tengd verðlagi. Þótt ríkissjóður hafi greiðslugetu til að kaupa það sem hann vill fyrir hvaða verð sem er, svo lengi sem verðið er rukkað í íslenskri krónu, er augljóst að það er ekki þar með sagt að hann eigi að gera það. Svall í fjármálum ríkissjóðs leiðir óhjákvæmilega til verðbólgu ef hagkerfið er ekki í stakk búið til að mæta þeirri eftirspurn sem halli á fjármálum ríkissjóðs býr til. Hvernig þróa ríkisfjármál hagkerfið – og samfélagið? Áhrif ríkisfjármála á hagkerfið eru gífurleg! Útgjöld ríkissjóðs halda uppi og auka menntun á Íslandi, viðhalda heilbrigði og bæta samgöngur svo nokkur dæmi séu nefnd. Þau minnka atvinnuleysi, draga úr fátækt og stuðla að öryggi, svo nokkur önnur séu nefnd. Framleiðslugeta hagkerfisins og vöxtur hennar er studd af og að hluta útgjöldum ríkissjóðs að þakka: fyrirtæki njóta öll góðs af góðum samgöngum, öryggi og vel menntuðu vinnuafli, sem dæmi. Skattar eru hin hliðin á fjármálum ríkissjóðs. Margir þeirra, t.d. virðisaukaskattur, hækka verðlag. Þeir draga úr vilja fyrirtækja til að fjárfesta og auka eigin framleiðslugetu sem og hagkerfisins. Þeir draga úr hvata fólks til að vinna, auka tekjur sínar og hafa í sig og á. Þeir geta aukið eftirspurn eftir einni vöru á kostnað annarrar. Markmið ríkisfjármálastefnunnar – og val kjósenda Rétta ríkisfjármálastefnan, út frá efnahagslegu sjónarmiði einu, er sú sem blandar saman þeim útgjöldum og sköttum sem ýta undir framleiðni hagkerfisins. Stöðugt verðlag, og ekki skuldastaða ríkissjóðs í íslenskri krónu, á samtímis að vera eitt af efnahagsmarkmiðum ríkisfjármála. Þetta er t.d. gert með stuðningi við rannsóknir og vöruþróun háskóla og fyrirtækja, með fjárfestingum í samgöngukerfum og sí- og endurmenntun vinnuafls. Rétta ríkisfjármálastefnan, út frá samfélagslegu sjónarmiði einu, er sú sem viðheldur atvinnustigi og heldur fátækt í skefjum. Hún stuðlar einnig að samfélagslegum friði, t.d. með því að vinna að vilja kjósenda um jöfnuð. Þetta er t.d. gert með stighækkandi sköttum, atvinnuframboðstryggingu og lágmarks framfærslu fólks sem getur ekki séð fyrir sér sjálft. Rétta ríkisfjármálastefnan, út frá umhverfislegu sjónarmiði einu, er sú sem ýtir undir sjálfbærni hagkerfisins. Auðlindir sem eru notaðar í dag verða ekki notaðar á morgun. Ekkert hagkerfi getur staðið undir sjálfu sér og tryggt íbúum þess ótímabundna velsæld hafi það ekki auðlindir sem það getur notað til langs tíma. Fólk setur mismunandi vægi á þessi efnahagslegu, samfélagslegu og umhverfislegu markmið, sem geta hæglega stangast á. Þá eru stundum margar leiðir að sama markmiði. Lágir skattar geta haft svipuð áhrif og aukin útgjöld og sumtíðis er betra að einkageirinn eða opinberi geirinn geri það sem hinn geirinn gerir í dag – eða þeir vinni saman að sama markmiðinu. Það er pólitískt val, sem hefur efnahagslegar afleiðingar, hvaða leið er valin til að ná markmiðum fjármála ríkissjóðs. Við megum þó aldrei, óháð pólitískum sjónarmiðum um réttu leiðina að réttu markmiðunum, raska athygli okkar með órökréttum áhyggjum um skuldir ríkissjóðs í íslenskri krónu. Höfundur er hagfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Efnahagsmál Faraldur kórónuveiru (COVID-19) Ólafur Margeirsson Mest lesið Sá tapar sem fyrstur nefnir nasistana: gengisfelling orðsins „rasisti“ Birgir Finnsson Skoðun Þjóð sem lætur kyrrt liggja? Magnús Árni Skjöld Magnússon Skoðun Umbætur í innkaupum hins opinbera á upplýsingatækni Lilja Björk Guðmundsdóttir Skoðun Losar Alþingi um leyfisveitinga-flækjuna? Katrín Helga Hallgrímsdóttir Skoðun Miðjumoð í húsnæðismálum og áróður Viðskiptaráðs Jón Ferdínand Estherarson,Unnur Rán Reynisdóttir,Arnar Páll Gunnlaugsson Skoðun Nefhjól á Austurvelli – Skiptir öryggi fólks á fjölmennasta svæði landsins ekki máli? Daði Rafnsson,Kristján Vigfússon,Margrét Manda Jónsdóttir,Martin Swift Skoðun Örvæntingafullir endó-sjúklingar Diljá Mist Einarsdóttir Skoðun Álframleiðsla á Íslandi er ekki bara mikilvæg fyrir Ísland Guðríður Eldey Arnardóttir Skoðun Tómstunda- og félagsfræðinemar harma ákvörðun Akureyrarbæjar Hópur nemenda í tómstunda- og félagsmálafræði við HÍ Skoðun Óður til Sigga sjéní Ingvi Þór Georgsson Skoðun Skoðun Skoðun Tómstunda- og félagsfræðinemar harma ákvörðun Akureyrarbæjar Hópur nemenda í tómstunda- og félagsmálafræði við HÍ skrifar Skoðun Nefhjól á Austurvelli – Skiptir öryggi fólks á fjölmennasta svæði landsins ekki máli? Daði Rafnsson,Kristján Vigfússon,Margrét Manda Jónsdóttir,Martin Swift skrifar Skoðun Óður til Sigga sjéní Ingvi Þór Georgsson skrifar Skoðun Álframleiðsla á Íslandi er ekki bara mikilvæg fyrir Ísland Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Miðjumoð í húsnæðismálum og áróður Viðskiptaráðs Jón Ferdínand Estherarson,Unnur Rán Reynisdóttir,Arnar Páll Gunnlaugsson skrifar Skoðun Örvæntingafullir endó-sjúklingar Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Þjóð sem lætur kyrrt liggja? Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Umbætur í innkaupum hins opinbera á upplýsingatækni Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Losar Alþingi um leyfisveitinga-flækjuna? Katrín Helga Hallgrímsdóttir skrifar Skoðun Dómsdagur nálgast! Hólmgeir Baldursson skrifar Skoðun Er slysahætta í kringum sorpílátið heima hjá þér? Anna Jóna Kjartansdóttir,Pétur Gísli Jónsson skrifar Skoðun Ég og Parkinson – leitin að greiningu og leiðin til betra lífs Guðrún Einarsdóttir skrifar Skoðun Hvers vegna borga foreldrar í Kópavogi mest? Eydís Inga Valsdóttir skrifar Skoðun Sá tapar sem fyrstur nefnir nasistana: gengisfelling orðsins „rasisti“ Birgir Finnsson skrifar Skoðun Aðgengi er lykill að sjálfstæði, þátttöku og virkni Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Hagsmunir heildarinnar - Fjórði kafli: Joshua Fought The Battle of Jericho Hannes Örn Blandon skrifar Skoðun Þetta unga fólk getur bara haldið kjafti Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Kveðjum sjálfhverfa og fyrirsjáanlega manninn Halldóra Mogensen skrifar Skoðun Hefur ekki náð sér á strik síðan Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Betri vegir, fleiri lögreglumenn og hægt að komast í meðferð á sumrin Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Austurland skilar verðmætum – innviðirnir þurfa að fylgja Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Faglegt mat eða lukka? IV. Faglegt mat og ósvaraðar spurningar Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Skipulögð glæpastarfsemi er ógn við samfélagið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Við erum 40 árum á eftir Einar Sverrisson skrifar Skoðun Þétting á 27. brautinni Friðjón R. Friðjónsson skrifar Skoðun Þá verður gott að búa á Íslandi Bjarni Karlsson,Jóna Hrönn Bolladóttir skrifar Skoðun Faglegt mat eða lukka? III: Tækifæri fyrir löggjafann Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Þingmaður til sölu – bátur fylgir með Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Þeir vökulu og tungumálið sem stjórntæki Jóhanna Jakobsdóttir skrifar Skoðun Umburðarlyndi og kærleikur Snorri Ásmundsson skrifar Sjá meira
Nú þegar hert hefur verið á ráðstöfunum sem er ætlað að draga úr útbreiðslu COVID-19 hefur ríkisstjórnin bætt í efnahagsstuðninginn. Það má gera ráð fyrir að umræðan um ríkisfjármál aukist aftur í kjölfarið og raunar hefur BSRB þegar sett niður sína rauðu línu. Því er rétt að minnast þess hver markmið ríkisfjármála eiga að vera. Rétta ríkisfjármálastefnan, í tilfelli ríkissjóðs sem gefur út eigin gjaldmiðil, líkt og í tilviki Íslands, ýtir undir framleiðni hagkerfisins, minnkar skuldir ríkissjóðs í erlendri mynt, tryggir sjálfbærni náttúruauðlinda, stuðlar að háu atvinnustigi og, síðast en ekki síst, hegðar ríkisfjármálum á þann veg að þau hækki ekki verðlag. Ranga ríkisfjármálastefnan er að hafa áhyggjur af skuldum ríkissjóðs í myntinni sem hann gefur út. Raunveruleiki framkvæmdar ríkisfjármála Munum eftirfarandi: þegar ríkissjóður innir af hendi greiðslu til einstaklings eða fyrirtækis eykst peningamagn í umferð þegar einstaklingur eða fyrirtæki greiðir skatta til ríkissjóðs minnkar peningamagn í umferð allir peningar sem notaðir eru til að greiða skatta til ríkissjóðs eða kaupa nýútgefin ríkisskuldabréf koma upprunalega frá Seðlabanka Íslands. Það er rangt að skattgreiðsla eða útgáfa ríkisskuldabréfs, sem minnka peningamagn í umferð, sé eini fyrirrennari útgjalda ríkissjóðs. Sé peningamagn í fjármálakerfinu ónægt til að ríkissjóður geti fjármagnað lögbundin - þ.e. samþykkt af Alþingi - útgjöld sín mun Seðlabanki Íslands sjá til þess að umrætt peningamagn aukist svo ríkissjóður geti mætt þeim lögbundnu greiðslum sem Alþingi hefur skyldað hann til. Geri Seðlabankinn það ekki mun fjármálalegur óstöðugleiki aukast mjög og vaxtastig hækka umfram þau mörk sem Seðlabankinn sjálfur hefur ákveðið að séu hin réttu til að ná eigin markmiðum um lága verðbólgu og fjármálalegan stöðugleika. Það er því beinlínis gegn markmiðum Seðlabankans sjái hann ekki til þess að nægilegt peningamagn sé í fjármálakerfinu til að ríkissjóður geti greitt sínar lögbundnu greiðslur. Með öðrum orðum leiðir Alþingi ferlið og ákveður hver útgjöld og skattheimta ríkissjóðs skuli vera lögum samkvæmt (löggjafarvaldið), ríkissjóður (framkvæmdavaldið) og Seðlabankinn koma því næst slíkum lögbundnum greiðslum í framkvæmd. Þetta gildir þótt Seðlabankinn sé fullkomlega, og réttilega, sjálfstæður þegar kemur að ákvörðunum um vaxtastig í hagkerfinu í samræmi við markmið Seðlabankans um að halda verðbólgu í skefjum. Fjármál ríkissjóðs eru því ekki eins og fjármál heimilis eða fyrirtækis: þegar heimili borgar fyrir vöru eða þjónustu eða þegar fyrirtæki borgar laun gerist ekkert fyrir peningamagn í umferð, annað en það hreyfist til. En þegar ríkissjóður greiðir t.d. laun lækna eða kennara eykst peningamagn í umferð. Þá eru útgjöld ríkissjóðs ákveðin af Alþingi og innt af hendi í gjaldmiðli sem Seðlabanki Íslands sér til að sé nægilega mikið til af. Síðast en ekki síst: háar skuldir í íslenskri krónu geta bugað heimili eða fyrirtæki, en það mun aldrei gerast í tilfelli ríkissjóðs Íslands. Hví ætti ríkissjóður að enda í greiðsluvandræðum þegar hann eykur peningamagn í umferð í hvert skipti sem hann greiðir fyrir eitthvað? Hin raunverulegu takmörk: verðbólga Takmörkin fyrir útgjöld ríkissjóðs varða ekki greiðslugetu hans í íslenskri krónu eða hættuna á gjaldþroti ríkissjóðs. Það má aldrei gleyma því að fjármál ríkissjóðs eru ekki eins og fjármál heimilis. Takmörkin fyrir útgjöld ríkissjóðs eru tengd verðlagi. Þótt ríkissjóður hafi greiðslugetu til að kaupa það sem hann vill fyrir hvaða verð sem er, svo lengi sem verðið er rukkað í íslenskri krónu, er augljóst að það er ekki þar með sagt að hann eigi að gera það. Svall í fjármálum ríkissjóðs leiðir óhjákvæmilega til verðbólgu ef hagkerfið er ekki í stakk búið til að mæta þeirri eftirspurn sem halli á fjármálum ríkissjóðs býr til. Hvernig þróa ríkisfjármál hagkerfið – og samfélagið? Áhrif ríkisfjármála á hagkerfið eru gífurleg! Útgjöld ríkissjóðs halda uppi og auka menntun á Íslandi, viðhalda heilbrigði og bæta samgöngur svo nokkur dæmi séu nefnd. Þau minnka atvinnuleysi, draga úr fátækt og stuðla að öryggi, svo nokkur önnur séu nefnd. Framleiðslugeta hagkerfisins og vöxtur hennar er studd af og að hluta útgjöldum ríkissjóðs að þakka: fyrirtæki njóta öll góðs af góðum samgöngum, öryggi og vel menntuðu vinnuafli, sem dæmi. Skattar eru hin hliðin á fjármálum ríkissjóðs. Margir þeirra, t.d. virðisaukaskattur, hækka verðlag. Þeir draga úr vilja fyrirtækja til að fjárfesta og auka eigin framleiðslugetu sem og hagkerfisins. Þeir draga úr hvata fólks til að vinna, auka tekjur sínar og hafa í sig og á. Þeir geta aukið eftirspurn eftir einni vöru á kostnað annarrar. Markmið ríkisfjármálastefnunnar – og val kjósenda Rétta ríkisfjármálastefnan, út frá efnahagslegu sjónarmiði einu, er sú sem blandar saman þeim útgjöldum og sköttum sem ýta undir framleiðni hagkerfisins. Stöðugt verðlag, og ekki skuldastaða ríkissjóðs í íslenskri krónu, á samtímis að vera eitt af efnahagsmarkmiðum ríkisfjármála. Þetta er t.d. gert með stuðningi við rannsóknir og vöruþróun háskóla og fyrirtækja, með fjárfestingum í samgöngukerfum og sí- og endurmenntun vinnuafls. Rétta ríkisfjármálastefnan, út frá samfélagslegu sjónarmiði einu, er sú sem viðheldur atvinnustigi og heldur fátækt í skefjum. Hún stuðlar einnig að samfélagslegum friði, t.d. með því að vinna að vilja kjósenda um jöfnuð. Þetta er t.d. gert með stighækkandi sköttum, atvinnuframboðstryggingu og lágmarks framfærslu fólks sem getur ekki séð fyrir sér sjálft. Rétta ríkisfjármálastefnan, út frá umhverfislegu sjónarmiði einu, er sú sem ýtir undir sjálfbærni hagkerfisins. Auðlindir sem eru notaðar í dag verða ekki notaðar á morgun. Ekkert hagkerfi getur staðið undir sjálfu sér og tryggt íbúum þess ótímabundna velsæld hafi það ekki auðlindir sem það getur notað til langs tíma. Fólk setur mismunandi vægi á þessi efnahagslegu, samfélagslegu og umhverfislegu markmið, sem geta hæglega stangast á. Þá eru stundum margar leiðir að sama markmiði. Lágir skattar geta haft svipuð áhrif og aukin útgjöld og sumtíðis er betra að einkageirinn eða opinberi geirinn geri það sem hinn geirinn gerir í dag – eða þeir vinni saman að sama markmiðinu. Það er pólitískt val, sem hefur efnahagslegar afleiðingar, hvaða leið er valin til að ná markmiðum fjármála ríkissjóðs. Við megum þó aldrei, óháð pólitískum sjónarmiðum um réttu leiðina að réttu markmiðunum, raska athygli okkar með órökréttum áhyggjum um skuldir ríkissjóðs í íslenskri krónu. Höfundur er hagfræðingur.
Miðjumoð í húsnæðismálum og áróður Viðskiptaráðs Jón Ferdínand Estherarson,Unnur Rán Reynisdóttir,Arnar Páll Gunnlaugsson Skoðun
Nefhjól á Austurvelli – Skiptir öryggi fólks á fjölmennasta svæði landsins ekki máli? Daði Rafnsson,Kristján Vigfússon,Margrét Manda Jónsdóttir,Martin Swift Skoðun
Tómstunda- og félagsfræðinemar harma ákvörðun Akureyrarbæjar Hópur nemenda í tómstunda- og félagsmálafræði við HÍ Skoðun
Skoðun Tómstunda- og félagsfræðinemar harma ákvörðun Akureyrarbæjar Hópur nemenda í tómstunda- og félagsmálafræði við HÍ skrifar
Skoðun Nefhjól á Austurvelli – Skiptir öryggi fólks á fjölmennasta svæði landsins ekki máli? Daði Rafnsson,Kristján Vigfússon,Margrét Manda Jónsdóttir,Martin Swift skrifar
Skoðun Álframleiðsla á Íslandi er ekki bara mikilvæg fyrir Ísland Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar
Skoðun Miðjumoð í húsnæðismálum og áróður Viðskiptaráðs Jón Ferdínand Estherarson,Unnur Rán Reynisdóttir,Arnar Páll Gunnlaugsson skrifar
Skoðun Er slysahætta í kringum sorpílátið heima hjá þér? Anna Jóna Kjartansdóttir,Pétur Gísli Jónsson skrifar
Skoðun Sá tapar sem fyrstur nefnir nasistana: gengisfelling orðsins „rasisti“ Birgir Finnsson skrifar
Skoðun Hagsmunir heildarinnar - Fjórði kafli: Joshua Fought The Battle of Jericho Hannes Örn Blandon skrifar
Skoðun Betri vegir, fleiri lögreglumenn og hægt að komast í meðferð á sumrin Þórður Snær Júlíusson skrifar
Skoðun Austurland skilar verðmætum – innviðirnir þurfa að fylgja Kristinn Karl Brynjarsson skrifar
Miðjumoð í húsnæðismálum og áróður Viðskiptaráðs Jón Ferdínand Estherarson,Unnur Rán Reynisdóttir,Arnar Páll Gunnlaugsson Skoðun
Nefhjól á Austurvelli – Skiptir öryggi fólks á fjölmennasta svæði landsins ekki máli? Daði Rafnsson,Kristján Vigfússon,Margrét Manda Jónsdóttir,Martin Swift Skoðun
Tómstunda- og félagsfræðinemar harma ákvörðun Akureyrarbæjar Hópur nemenda í tómstunda- og félagsmálafræði við HÍ Skoðun